چکیده:
سرزمینی که هم اکنون به نام بخش جلگه زوزن در گوشه فراموش شدهای از شهرستان خواف در استان خراسان رضوی وجود دارد ، براساس منابع موجود از دوران قبل از اسلام تا نیمه قرن هشتم هجری شهری بزرگ و قابل توجه بوده است . زوزن در آن دوران شهری بوده است به مانند شهرهای همجوار شهرهایی مانند : گناباد ، تربت حیدریه ، قاین ولی در بعضی زمینهها چون مشاهیر نامدار و رجال سیاسی کمی از شهرها همجوار هم جلوتر بوده است . بخصوص این که زوزن ملک نشین بود و بر نواحی اطراف خود تسلط داشته این امر به ویژه در قرن چهارم تا قرن هشتم از اهمیت خاصی برخوردار بوده است ...
خلاصه ماشینی:
"محمد حسن خان اعتماد السلطنه نویسنده دوره قاجار در کتاب دره التیجا فی تاریخ آل اشکان در بسیاری از موارد از سوز به عنوان شهر شاهان اشکانی نام برده است و در کتاب تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران که در ضمیمه کتاب دره التیجا آمده تصریح میکند که سوز یا شهر زوزن شهر شاهان اشکانی است که ما بین هرات و نیشابور قرار دارد4.
در منابع دوره مغول در خصوص حمله این قوم به خواف و زوزن اطلاع چندانی نیامده است،به طور مثال وصاف الحضره در تاریخ وصاف که به شرح حمله مغول به ایران و بخصوص خراسان میپردازد میگوید از چهار شهر خراسان بلخ را چنگیز خان به نفس خود خراب کرد و مرو و هرات و نیشابور به دست تولی خان ویران شد و به توس و جاجرم و جوین و بیهق و خواف و سرخس لشکر فرستاد و بنیاد وجود همه را نیست کرد3.
مجد خوافی شاعر و نویسنده قرن نهم در قطعه کوتاهی زلزله خواف و زوزن را که به زلزله جیرف معروف است این گونه شرح میدهد: صباح دوشنبه ربیع نخست شب چاره و هفتصد و سی و هفت زمین جنبشی کرد بر اهل خواف بسی فتنه تا روز محشر به خفت اگر بگذرد بر نواحی جزر به بینی که با آن جماعت چه رفت کجا مسجد جمع و سقف طاق کجا قصر فیروز و ایوان تخت1 پس از زلزله،زوزن که روزگاری شهری بود آبادان و محل پیدایش علما و فضلاء تبدیل به دهی گردید،و در تقسیمات سیاسی و کشوری زیر پوشش نام خواف قرار گرفت2."