چکیده:
حضور مؤثر خاندانهای متنفذ در تحولات سیاسی تاریخ معاصر ایران، امری بدیهی است. به رغم دیکتاتوری رضاشاه این خاندانها به حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی خود در دوره پهلوی ادامه دادند. یکی از این خاندانها که دارای قدرت زیادی بود خاندان رشیدیان بود. خاندان نوظهور تاجر مسلک رشیدیان بهواسطه وابستگی به سفارتخانه انگلیس به یکی از خاندانهای متنفذ و مقتدر سیاسی، اقتصادی عصر پهلوی تبدیل شد. حضور پنهان و پیدای خاندان رشیدیان در کودتاهای سوم اسفند 1299 ش و 28 مرداد 1332 ش نهتنها بر پیدایش سلسله پهلوی تأثیر گذاشته؛ بلکه سبب پایایی این سلسله در دوران پهلوی دوم گردید. حضور فعال رشیدیانها در کودتای 28 مرداد، سبب پیدایش روابط انتفاعی دوجانبه میان ایشان با پهلوی دوم و دربار او گردید. بررسی خاستگاه قدرت خاندان رشیدیان به عنوان یکی از رابطان و عوامل پیدایش، دوام و قوام سلسله پهلوی در مرحله اول و در مراحل بعد به بررسی عملکرد سیاسی این خاندان از سال 1320 تا 1328 و از 1328 تا 1332 در دو بخش مجزا پرداخته و در نهایت به نقش رشیدیانها در کودتای 28 مرداد پرداخته میشود. هدف از نوشتن و پرداختن این مقاله بر آن است تا با بهرهمندی از روش تحلیلی-تاریخی و استفاده از کتب و اسناد مربوط به خاندان رشیدیان، خاستگاه قدرت و جایگاه ایشان را در فرایند سیاست عصر پهلوی تبیین نماید و نقش و سرانجام افراد تاثیرگذار در حکومت پهلوی را با توجه به اسناد مختلف بررسی نماید.
خلاصه ماشینی:
"(فردوست، همان:340/2؛ خامهای، بیتا، 215) اگرچه رشیدیان بنابر منویات انگلیسی در به سلطنت رسانیدن رضاخان شرکت کرد، اما سابقه دوستی وی با سید ضیاء و اطلاعاتش در خصوص چگونگی معرفی شدن رضاخان توسط حبیبالله خان عین الملک به اردشیر ریپوتر جی و سایر اسرار سلطنتش منجر به ناخرسندی رضاشاه از رشیدیان و حبسش به مدت یازده سال در زندان قصر گردید (فراهانی، 1385: 73/1؛ رشیدیانها، همان: 366/1، خامهای، بیتا: 214) حبیبالله رشیدیان بعد از وقایع شهریور 1320 ش، با احترام تمام از زندان آزاد شد و همراه پسرانش شروع به تبلیغ به سود سید ضیاء و زمینهسازی برای ورود وی به ایران کرد.
انگلیسیها نیز با تأمین مالی برادران رشیدیان، عملیات کودتا علیه مصدق را آغاز کردند (وود هاوس، 1364: 55-53 و 39؛ ایدن، 1357: 286؛ علم، 1378: 457-458) بدین ترتیب خاندان رشیدیان در آغاز سال 1332 ش بهعنوان مهمترین خاندان مرتبط با سرویس اطلاعاتی انگلیس و امریکا در سپهر سیاسی ایران مطرح گردیدند.
نقش خاندان رشیدیان در کودتای 28 مرداد برادران رشیدیان طی تماس محرمانه با کرومیت روزولت در فروردین 1332 ش اوضاع را جهت سرنگونی مصدق «بر وفق مراد» ارزیابی کردند (روزولت، 1359 :145) به نظر میرسد تحلیل رشیدیان ها از مساعد بودن اوضاع سیاسی جهت کودتا، در شروع عملیات علیه مصدق بیتأثیر نبوده است رشیدیانها بهمنظور شروع عملیات از طریق یک رادیوی ترانزیستوری با لندن و واشینگتن مرتبط شد، دستورهای ایشان را دریافت و اجرا میکردند (لپینگ، 1385: 54) مهمترین فعالیت رشیدیانها ابتدا به ایجاد جنگی روانی و تبلیغات خاکستری –انتشار مقالات ضد دولت روزنامهها بدون ذکر نام نویسنده – محدود میشد اما شرکت ایشان در ربودن قتل سرتیپ افشار طوس رئیس شهربانی که با همکاری زاهدی و بقایی صورت گرفت."