چکیده:
مقالة حاضر به بررسی فرایند قلب در زبان فارسی می پردازد. معمولا قلب فرایندی نظاممند تلقی نمی شود و درمیان انواع فرایندهای واجی به صورت فرایندی نامنظم ، پراکنده ، جانبی و فرعی درنظر گرفته می شود. بااین حال، در برخی از زبانها فرایندی منظم و قاعدهمند است . به نظر می رسد فرایند قلب اگر "هدف ساختاری خاصی " را تامین کند، می تواند منظم باشد. این هدف ساختاری ممکن است ماهیتی عام و واجی داشته باشد. تحلیل آن در زبان فارسی نشان می دهد که این فرایند در فارسی میانه ، پس از حذف واکه های پایانی واژهها در غالب موارد به طور منظم عمل کرده و با تغییر توالی واج ها، آنها را تابع اصل توالی رسایی یا توزیع رسایی می کند که ناظر بر نوعی خوشساختی واجی است . اما درمورد دادههای مورد تحلیل در این مقاله ، که به فارسی امروز مربوط می شوند، نمی توان از نظم آن سخن گفت . زیرا درحالی که ، در مواردی ، برون داد فرایند قلب با اصل توالی رسایی یا توزیع رسایی مطابقت داشته است ، در موارد دیگر توالی واجهایی را که تابع اصل توالی رسایی یا اصل توزیع رسایی بودهاند، درجهت عکس تغییر داده است . ناگفته نماند که درهرحال ، موارد تابع حالت اول بیشتر از موارد تابع حالت دوم بوده اند.
خلاصه ماشینی:
"تحلیل آن در زبان فارسی نشان می دهد که این فرایند در فارسی میانه ، پس از حذف واکه های پایانی واژهها در غالب موارد به طور منظم عمل کرده و با تغییر توالی واج ها، آنها را تابع اصل توالی رسایی یا توزیع رسایی می کند که ناظر بر نوعی خوشساختی واجی است .
خانلری (١٣٧٧: ٥- ٣٥٤) نیز نمونه های تاریخی زیر را برای فرایند قلب ارائه می دهد: الف ) قلب گروه xr : suxra >suxr > سرخ axrac >axr c > چرخ ب) قلب گروه fr : vafra >wafr > برف Jafra >zafr > ژرف ج) قلب گروه zr: vazra >wazr > گرز د) قلب گروه mr : namra >narm > نرم ه) قلب گروه zγ mazγa >mazγ > مغز ملاحظه می شود که در این موارد بجز خوشة zγ ، در تمامی موارد، یک روان در فرایند قلب شرکت دارد و فرایند قلب باعث تبعیت از اصل توالی رسایی می شود.
به طورکلی تحلیل ٣٠ نمونة فوق نشان می دهد که : در نمونه های قلب درونهجایی (١٣ مورد)، هفت مورد پس از قلب ، تابع اصل توالی رسایی شدهاند، پنج مورد، شامل سه واژة قرضی "فلاسک، دیسک و ریسک "، از اصل مذکور تخطی کردهاند و در یک مورد نیز دو سایشی بی واک (در واژة نصف )، با یکدیگر جابه جا شدهاند که در مقیاس رسایی ، تفاوت رسایی این دو واج مشخص نشده است .
درمورد وضعیت فرایند قلب در زبان فارسی می توان گفت که در فارسی میانه فرایند قلب پس از حذف واکه های پایانی واژه ها، در غالب موارد، به طور منظم عمل کرده و، با تغییر توالی واج ها، آنها را تابع اصل توالی رسایی کرده است ."