چکیده:
نقد لغوی یکی از مهم ترین انواع نقد و تحلیل متن است . شبهه افکنی پیرامون فصاحت و صحت لفظی و معنایی واژگان نهج البلاغه و دقت امام (ع ) در واژه گزینی از مواردی است که در نقدهای موجود کمتر به آن توجه شده است . ابن ابیالحدید معتزلی (م ٦٥٦) در شرح خود به واژگان اهمیت داده و شاید از معدود شارحانی است که در شرح خود به دفاع لغوی از متن برآمده است . اشکالات مطرح شده در شرح ابن ابیالحدید نسبت به الفاظ نهج البلاغه عمدتا در سه حوزه صحت لفظ ، ارتباط لفظ مورد استعمال امام (ع ) با معنای مقصود، و ارتباط معنایی بین دو یا چند واژه است . این مقاله به نقد و بررسی دفاعیات ادبی و زبانی ابن ابیالحدید در سطوح مختلف آوایی، لغوی و نحوی پرداخته است و میکوشد جایگاه لغوی نهج البلاغه و دقت واژه گزینی امیر مومنان (ع ) را از زبان شارح معتزلی و با سامانی موضوعی ـ که بتواند الگوی کارهای مشابه گردد ـ تبیین کند.
خلاصه ماشینی:
"نکته مهم اینکه شارح معتزلی در بسیاری امور خود را تابع قول امام میداند و حتی در عقاید نیز چنین اظهار میدارد هرچند گاه سخن حضرت را با عقیده خود همساز مینماید، شارح در جایی "إن قلت "ای را مطرح میکند که نشان میدهد ابن ابیالحدید حتی در زمینه ی اعتقادات و آراء کلامی امام را فصل الخطاب میداند، و در برابر آن چون و چرا ندارد، میخوانیم : «اگر بگویی: تو این کتاب را بر اساس اصول و ضوابط معتزلیان شرح کرده ای، پس این سخنت در اینجا از چه روست ، حال آن که تصریح دارد که از میان قریش تنها بنی هاشم صلاحیت امامت را دارند، و این نظر عقیده ی معتزله ـ نه متقدمان و نه متأخرانشان ـ نیست .
اما پاسخ ابن ابیالحدید کاملا علمی و منطقی و نشان از لغت شناسی دارد، در واقع وی آشنا به اصول و فنون بیان و خطابه و آگاه به کاربرد واژگان است و مهم تر از همه مسلط به سبک بیانی حضرت ، لذا در اینجا در دفاع از این لفظ غیرمسموع در دید ناقد، میگوید: «اگر اشکال کنی که : آنچه شنیده شده : "أبصرت زیدا" است و "أبصرت إلی زید" از عرب شنیده نشده است ، خواهم گفت : رواست که سخن حضرت : "و من أبصر إلیها" به معنای: و من أبصر متوجها إلیها باشد، همانند این آیه : ﴿فی تسع آیات إلی فرعون ﴾ و نفرمود: مرسلا، و ممکن است حضرت آن را بخاطر مشابهت ، در جایگاه : «نظر إلیها» قرار داده باشد چنانکه در مورد "دخلت البیت "، "دخلت إلی البیت " نیز گفته اند و آن را بر سبیل "ولجت إلی البیت " گرفته اند چون مانند آن است »."