چکیده:
در جوامع روایی شیعی، روایاتی وجود دارد که بر اساس آن، طینت، یا به عبارتی مادهٔ اولیهٔ آفرینش انسان، در مؤمن یا کافرشدن یا سعادت و شقاوت او نقش اساسی دارد؛ به گونهای که خداوند انسانهای مؤمن را از مادهای خوشبو و خوشایند با عنوان طینت علیین، و انسانهای کافر را از مادهای بدبو و ناخوشایند با عنوان طینت سجین آفریده است. مسلم است که این روایات با این تعابیر، منافی اختیار انسان و به تبع آن عدل الاهی است. از اینرو اندیشمندان مختلف تلاشهای فراوانی برای رفع تعارض این روایات با اختیار و عدل الاهی صورت دادهاند و راهحلهای مختلفی پیشنهاد شده است. تحقیق حاضر این راهحلها را گزارش، بررسی و نقد کرده و در نهایت، راهحل و رویکرد جدیدی را در تفسیر و تأویل این روایات پیشنهاد داده است. ** استادیار فلسفه و کلام، دانشگاه تهران، پردیس فارابی zaker@ut.ac.ir
خلاصه ماشینی:
از ظاهر روایات چنین برمی آید که طینت ها فقط مادة اولیة آفـرینش انسان ها را تشکیل نمی دهنـد، بلکـه نقـش بسـیار پررنگـی نیـز در ایمـان و کفـر انسـان هـا و اکتساب سیئات و حسنات ایفا می کنند، به گونه ای که از روایات مـی تـوان چنـین برداشـت کرد که مؤمنان به دلیل طینتشان ، موفق به انجام دادن حسنات شده اند و کافران نیـز بـه دلیـل طینتشان مرتکب سیئات می شوند.
چنین برداشتی از ظاهر روایات که در وهلـة اول بـه ذهـن متبـادر مـی شـود مسـلما در تعارض اساسی با اعتقادات مبتنی بر اثبات اختیار برای انسان و عـدل الاهـی اسـت کـه ایـن باور را در ما شکل می دهند، که انسان ها از سر ارادة آزاد و اختیار خود، هـر یـک از دو راه کفر و ایمان را برگزیده اند و سرانجام خـویش را رقـم مـی زننـد بـی آنکـه عـاملی از بیـرون همچون خلقت و جبلت یا ویژگی های آفرینش او در این میان دخالت داشته باشد.
همان گونه که ملاحظه می شود، بر اساس روایات فوق ، طینت انسان ها در شـکل دهـی ایمان و کفر و طاعت و معصیت انسان ها مؤثر است و آن طور که از ظـاهر برخـی روایـات ، حداقل در ابتدای امر، به ذهن متبادر می شود این است که این تـأثیر حتـی بـه نحـو تـام نیـز می تواند باشد که اگر این گونه باشد این روایات به شدت اختیار انسان و عـدل الاهـی را در معرض تردید قرار می دهد و با انبوه روایاتی که در اثبات این دو صـادر شـده اصـطکاک و تعارض جدی پیدا خواهد کرد.