چکیده:
حدیث «لیغان» نمونهای از نصوص دینی است که برداشت ظاهری از آن با مقام اخلاقی و عرفانی رسول اکرم (ص) ناسازگار است. در این حدیث که در جوامع روایی اهل تسنن و شیعه از پیامبر اکرم (ص) نقل شده آمده است: در هر روز حجابی مانند ابر جلوی قلب مرا میگیرد و به همین دلیل روزی هفتاد بار استغفار میکنم. این مقاله ضمن گردآوری، تحلیل، رویکردشناسی و ارزیابی انواع برونرفتهای اخلاقی و عرفانی در زمینه ناسازگاری استغفار رسول خدا (ص) با مقام اخلاقی و عرفانی آن حضرت، صحت و سقم احتمالهای گوناگون را اعتبارسنجی کرده و به این دیدگاه راه یافته است که از میان بیستوسه تفسیر عرفانی فقط دو برونرفت میتواند توجیهی مناسب برای استغفار رسول اکرم (ص) باشد: تفسیر حدیث به استغفار از پایینتر از مقام احدیت که مقام اختصاصی رسول خدا (ص) است، و تفسیر آن به تمکن و استقامت در مقام احدیت و عدم تلون در آن. این دو برونرفت نهتنها با عصمت آن حضرت ناسازگاری ندارد که با منزلتهای فراتر از عصمتی که در نبوت شرط است، سازگار است. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ * استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس تهران k.roohi@modares.ac.ir
خلاصه ماشینی:
استغفار برای اظهار عبودیت ، فقر، خشوع و شکر یکی از توجیه های مطرح شده درباره روایت پیامبر اکـرم (ص ) و اسـتغفار ایشـان ایـن است که منظور از غین در حدیث مذکور، سکینه و آرامشـی اسـت کـه قلـب پیـامبر را فـرا می گرفته و در اثر آن رسول الله (ص ) از باب اظهار عبودیت ، فقـر، خشـوع و شـکر اسـتغفار می کرد (قاضی عیـاض ، ٢٠٠١: ١٩٥/٢؛ نـووی ، ١٤٠٧: ٢٤/١٧؛ ابـن حجـر عسـقلانی ، ١٣٧٩: ٨٥/١١؛ مقریزی ، ١٤٢٠: ٦١/١٣؛ صالحی ، بی تا: ٤٦٢/١١).
لذا نیاز به استغفار دارد؛ مگر آنکه گفته شود اساسا در اینجـا مـراد از استغفار، معنای نکوهیده آن نیست ، بلکه با توجه به معنای لغوی آن ، ستر و سرپوش گذاشتن است (راغب اصفهانی ، ١٤٢٢: ٦٠٩/١؛ ابن فارس ، ١٣٩٩: ٣٨٥/٤) چنان کـه پـیش فـرض دوم همین را می گوید؛ اما انصاف این است که مفهـوم سـتر و سـرپوش گذاشـتن خـود نـاظر بـه پنهان کردن جنبه نقص است تا ناظر به روی دیگر مسئله ، یعنی حصـول کمـال یـا تتمـه آن ؛ مگر آنکه از عبارت «تتمه کمال »، زمینه سازی برای کمال برداشت شود.
زیرا همان گونه که عارفـان یادآور شده اند، عشق و محبت حضرت حق یکی از مقام های بین راهی پـیش از رسـیدن بـه مقام فنای محض است (ابن قیم ، ١٤٢٥: ٦٧٠) که بعد از آن به تعبیر عین القضاة هدایت ، یعنی هدایت به توحید و مقام وحدت برای سالک حاصل شده و سالک به عارف تبدیل می شود و این در حالی است که پیامبر اکرم (ص ) نه تنها همواره در مقـام توحیـد واحـدیت کـه در مقام توحید احدیت و مقام بقای بعد از فنا مستقر بوده اسـت (جنـدی ، ١٤٢٣: ٢٤٨؛ حسـینی تهرانی : ١٤١٩: ٣٨).