چکیده:
آیین گنوسی را کیشی عرفانی دانستهاند که دارای عقایدی تلفیقی است و فرقههای گوناگونی دارد، از جمله: مانویت، صابئین مَندایی، شمعونیان، و مرقیونیان. دوران شکلگیری و ظهور و بروز این آیین را از قرن دوم پیش از میلاد تا قرن سوم میلادی دانستهاند. به عقیده گنوسیان، روح انسان در این دنیا اسیر است و راه نجات و رهایی او دستیابی به گنوسیس یا همان معرفت نجاتبخش است، که فرستادگان الاهی و منجیان آسمانی برای انسان به ارمغان میآورند و راه کسب اینگونه معرفت اشراقات قلبی است. عدهای معتقدند آیین گنوسی بر فرهنگ و تفکر عارفان روزگار اسلامی تأثیراتی نهاده است. در این مقاله، نخست تاریخچه مختصری از این آیین میآوریم و به اصول اعتقادی آنان اشاراتی خواهیم داشت. سپس به تأثیرات این آیین بر عقاید عرفای مسلمان اشاره میکنیم. با بررسی صورتگرفته میتوان پذیرفت که عارفان مسلمان در برخی عقاید از آرای گنوسی تأثیر پذیرفتهاند.
خلاصه ماشینی:
کیش گنوسی بر پایۀ تضاد روح و ماده قرار دارد و از نظر آنها آفرینش جهان مادی به دست خدای بزرگ و متعال صورت نگرفته بلکه این آفرینش کار خدایی است که در مراتبی بسیار پایینتر از خدای متعال واقع شده است (بهار، 1388: 75).
تاریخچه آیین گنوسی آغاز شکلگیری مذهب گنوسی را قرن دوم میلادی دانستهاند، اگرچه عدهای معتقدند پیش از این تاریخ نیز گرایشهای گنوسی در میان مذاهب مسیحی و یهودی وجود داشته است.
اما امروزه با کشف متون جدید و مطالعۀ آنها پی به این نکته بردهاند که در حقیقت آیین گنوسی از یک قرن پیش از مسیحیت آغاز شده و به سبب نگاه خاص مسیحیت به عالم، در آن بستر مناسبی برای رشد یافته است.
اما با بررسی عقاید گنوسی میتوان نتیجه گرفت که این آیین نیز التقاطی است، و ترکیبی است از آرا و اندیشههای مختلف، بهویژه اندیشههای شرقی همچون ثنویت ایرانی و عرفان یهودی و نجاتشناسی ایرانی- مسیحی، باورهای افلاطونی و نوافلاطونی، فلسفه هلنی و ...
به اعتقاد مهرداد بهار، آیین گنوسی و عرفان مانوی بر تفکر عارفان روزگار اسلامی تأثیری شایان گذاشته است و پیوندهای عمیقی میان این دو بخش از تاریخ عرفان در آسیای غربی دیده میشود.
آیین مانوی نیز در فرهنگ و اعتقادات ایرانیان و جهان اسلام تأثیراتی بر جای نهاده که این تأثیر از اواخر قرن سوم میلادی، یعنی پس از محکومیت و قتل مانی، آغاز شده است.