چکیده:
امروزه یکی از رویکردهای مهم در پژوهشهای مربوط به علم نشانهشناسی، مطالعات بینامتنی است که یادآور تعامل متون با یکدیگر است. این نوع پژوهشها با کشف و تحلیل نشانههای رابط میان متون، به درک بهتر متن و خوانش نو از آن، کمک میکند. پژوهش حاضر درصدد شناخت و تحلیل چگونگی و میزان تاثیر قرآن کریم بر لفظ و محتوای ادعیه صحیفه امام سجاد(ع)، یکی از میراثهای ارزشمند شیعه، است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی است؛ به همین دلیل پس از ارائه مباحث نظری، عملیات بینامتنی صحیفه با قرآن کریم که متن غایب درنظر گرفته شده، تحلیل و بررسی شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که این تعامل، بیشــتر بهصورت نفی متوازی و نفی جزئی اســت و در نمونههای اندکی، نفی کلی به کار رفته است. بنابراین پیوندی ناگسستنی میان سخنان امام و قرآن کریم وجود دارد و امام (ع)، علاوه بر الفاظ قرآن کریم، ضمن تعاملی آگاهانه، از محتوای آیات نیز بهرههای فراوان بردهاند.
خلاصه ماشینی:
این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی است؛ به همین دلیل پس از ارائه مباحث نظری، عملیات بینامتنی صحیفه با قرآن کریم که متن غایب درنظر گرفته شده، تحلیل و بررسی شده است.
وی بینامتنی را به سه دسته اصلی «نفی کلی و نفی متوازی و نفی جزئی» تقسیم بندی کرده است (مسبوق، 1392، ص209-208) که در ادامه به شرح هریک پرداخته میشود: الف) نفی کلی: اﯾﻦﻧﻮع رواﺑﻂ، ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﮥ ﺑﯿﻨﺎﻣﺘﻨﯽ اﺳﺖ که در آن مؤلف، ﺑا ﺧﻮاﻧﺸﯽ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻋﻤﯿﻖ و تسلط بسیار بر متن پنهان، بخشی از آن را در متن خود میآورد و بازآفرینی میکند؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ گاهی اﯾﻦ ﺑﺎزﺳﺎزی مخالف ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺘﻦ ﭘﻨﻬﺎن بوده و در بیشتر مواقع، معنای متن غایب با معنای متن حاضر متفاوت است.
اما نوشتار حاضر بدلیل تناسب با متن صحیفه سجادیه و نیز رعایت گنجایش پژوهش، تنها از تقسیمبندی کریستوایعنی «نفی کلی و نفی متوازی و نفی جزئی» بهره برده و آن را در ادعیه امام سجاد(ع) بررسی و تحلیل کرده است.
از این رو متن پنهان (قرآن)، در متن حاضر (صحیفه سجادیه) پذیرفته شده و بهصورتی بکار رفته که جوهرۀ آن تغییر نکرده است، یعنی امام (ع) از توصیف مذکور در آیه، بهمنظور توصیفیاران واقعی پیامبر(ص) بهره بردهاند.
ب) عملیات بینامتنی: در عبارت فوق نیز، که دعای چهل و دوم امام بوده و بعد از ختم قرآن، خوانده شده است، امام(ع) صفت مهیمن را برای قرآن بهکار برده و با الهام آن از متن قرآن، عینا آن را با همان لفظ و معنا در متن دعای خویش استعمال کردهاند و از این رهگذر، بینامتنیتی از نوع نفی جزئی خلق شده است.