چکیده:
نقد جامعه شناختي رمان يكي از انواع پركاربرد نقد ادبيات داستاني است كه بر مبناي پيوند ميان ساختارهاي اجتماعي و ساختار ادبي، قرائتي جامعه شناسانه از متن ادبي ارائه مي دهد و در عين حال، جنبه هاي زيبايي شناسانه اثر را نيز در نظر مي گيرد. اين نقد مانند ساير انواع نقد ادبي وارداتي است و در بسياري موارد ميان نظريه و متنِِ بررسي شده پيوند محكمي وجود ندارد. هدف از نگارش اين مقاله ارائه الگويي كاربردي از اين نقد، متناسب با ويژگي هاي اجتماعي ـ ادبي رمان فارسي است كه با در نظر گرفتن اصول پايه اي اين نظريه و تطابق آن با دوره هاي اجتماعي در رمان فارسي تدوين شده است. كشف ساختارهاي معنادار كه فاعل جمعي دارند، كشف درون مايه هاي اجتماعي تكرارشونده در رمان فارسي، اهميت شناخت جايگاه طبقاتي نويسنده و بازتاب آن بر پيرنگ و شخصيت هاي رمان، كشف ارتباط و تناظر ميان ساختار ادبي و ساختار اجتماعي رمان، و درنهايت تحليل و تشريح يافته ها و برقراري پيوند ميان ساختار اجتماعي و ساختار ادبي ساختار پيشنهادي اين مقاله است. به نظر مي رسد با استفاده از اين ساختار بتوان الگويي كاربردي و متناسب با رمان ايراني بر مبناي نظريه، براي نقد جامعه شناختي رمان فارسي تدوين كرد.
خلاصه ماشینی:
"این مقاله با استناد به بحث پیشین ، می کوشد راهکاری برای تطبیق این نظریـه و کـاربرد عملی آن در رمان فارسی ارائه دهد و به این پرسش پاسخ دهد که «آیـا مـی تـوان الگـویی معنادار و قابل تعمیم از این نظریه به دست داد تا در نقد جامعه شـناختی رمـان فارسـی بـه شکل کاربردی قابل استفاده باشد؟» مطالعة جامعه شناسانة رمان در هر جامعه ای ، نیازمند شیوه ها و تحلیل های خاص مبتنی بر شرایط اجتماعی و ادبی همان جامعه است تا به اهداف اصلی این نقد نائل شود.
برای ملموس شدن ایـن بحـث و کاربرد عملی آن در متن ، پژوهشگر می تواند به سؤالات ذیل پاسخ دهد: - آیا نویسنده موفق به خلق شخصیت هایی شـده کـه تصـویری واقعـی در اجتمـاع داشته باشند؟ ـ آیا میان درون مایة اجتماعی اثر و شخصیت پردازی و پیرنگ داستان (درون مایة هنری ) پیوند و هم خوانی وجود دارد؟ ـ آیا میان کلیت اثر و کلیت اوضاع اجتماعی دوره ای که اثر در آن تکـوین یافتـه اسـت هماهنگی وجود دارد؟ ـ تنوع آوایی و تنوع دیدگاه ها تا چه میـزان در رمـان لحـاظ شـده اسـت و آیـا نویسـنده موفق شده است لحن و زبان شخصیت های داستان را به گونه ای واقع گرایانه به تصویر کشد؟ چندآوایی زمانی در رمان محقق می شود که نویسنده بتواند به هریک از شخصـیت هـای داستان اجازه دهد لحن و زبان و عقاید خود را داشته باشند و دیدگاه های خـود را از زبـان آن ها در رمان تبلیغ نکند، زیرا رمان نویس ، بر خلاف شاعر، که به وحدت زبانی می اندیشد، باید در اثر خود به استقبال دگرمفهومی و تنوع های زبانی موجود در زبان ادبـی و غیرادبـی رود و نه تنها آن ها را تضعیف نکند، بلکه تقویتشان هم بکند."