چکیده:
اسلوب تهکّم همواره یکی از متداولترین شیوههای ادبی جهت تنبیه و هشیاری مخاطب بوده است. بدین صورت که متکلم جهت توهین، تحقیر و یا تنبیه مخاطب،لفظی را بهجای لفظی دیگر میآورد؛ مانند زمانی که مدح را به جای ذم و وعد را به جای وعید به کار گیرد. این صنعت بلاغی در هر دو علم معانی و بیان مورد نظر دانشمندان بلاغت بوده است و امام علی(ع) در بسیاری از خطبههای نهجالبلاغه با اهداف مختلف از این صنعت ادبی بهره گرفتهاند. جستار حاضر میکوشد تا ضمن استخراج نمونههای مختلف اسلوب تهکّم از میان سخنانِ حضرت، به تحلیل و ارزیابی آنها پرداخته و هر کدام از آنها را در طبقهبندی خاص خود قرار دهد. یافتههای پژوهش نشان میدهد، بیشترین نمونههای تهکم در خطبههای نهجالبلاغه در حیطه علم معانی میگنجد و در قالب جملههای خبری که از اغراض ثانویه برخوردار است، نمود دارد و اسلوب تهکم با استمداد از علم بیان، گسترۀ کمتری را به خود اختصاص داده است. همچنین دلیل استفاده حضرت از این ساختار در بیشتر خطبهها، تنبیه و بیداری دوستان و یاران خویش است و فقط در مواردی خاص از این اسلوب جهت تحقیر و توهین استفاده نموده اند.
خلاصه ماشینی:
"تفاوت سب و تهکم شاید این شبهه یا پرسش مطرح باشد که آیا شایسته است که امیرمؤمنان علی(ع ) که گروهی از اصحاب خویش را در جنگ صفین به خاطر سب و دشنام شامیان ، سرزنش کرده و به ایشان میفرماید: «إنی أکره لکم أن تکونوا سبابین » (خطبه /٢٠٦)؛ خود لب به دشنام گشوده و با زبان توهین با مخاطبان و یا دشمنان خویش ، سخن گوید؟ در پاسخ باید گفت ، سب و تهکم دو مقولۀ جدا از یکدیگر بوده و هر کدام بار معنایی خاصی را حمل میکند.
از سوی دیگر در دشنام و ناسزا گفتن ، مخاطب بدان چه نکرده وصف میشود و مورد توهین قرار میگیرد؛ این در حالی است که در تهکم ، مخاطب را بدان چه انجام داده ، با قصد تمسخر و سرزنش ، وصف میکنند و شاید بتوان گفت که حضرت امیر(ع ) خود در ادامه نصیحتشان به یاران خویش جواز چنین امری را صادر فرموده ، آن جا که میگویند: «إنی أکره لکم أن تکونوا سبابین ، ولکنکم لو وصفتم أعمالهم ، وذکرتم حالهم ، کان أصوب فی القول ، وأبلغ فی العذر» (خطبه /٢٠٦)؛ که به پیروان دشنام نگویید، بلکه به توصیف اعمال آنان پردازید که این کار اثرگذارتر از دشنام است .
آن چنان که مشخص است ، جمله های خبری به کار گرفته شده در این خطبه ، بدون تردید غرض ثانوی تهکم را در خود دارند و به نظر میرسد که هدف از بیان این جملات ، هم میتواند تحقیر لشکریان جمل باشد و هم تنبیه آنها به منظور ندامت و پشیمانی از کردارشان ."