چکیده:
شرح ابنمیثم بر نهجالبلاغه، علاوه بر جایگاه فلسفی و کلامی، از اهمیت لغوی نیز برخوردار است و بررسیها و اشارات لغوی و بلاغی فراوانی در آن وجود دارد. از آنجا که مادۀ اصلی ادبیات، واژه است و فهم نیکوی هر اثر ادبی، نیازمند فهم واژگان آن است؛ ابنمیثم نیز پیش از شرح کامل عبارات، با سبکی خاص، ابتدا به شرح معانی واژگان پرداختهاست. مقالۀ حاضر، نظر به اهمیت ادبی و لغوی این شرح، با شیوۀ توصیفی تحلیلی و با استخراج نمونههایی از این شرح، شیوۀ شارح را در شرح واژگان، مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که شارح در شرح واژگان، مقلّد صرف نبوده و تنها به ذکر معانی واژگان از منابع پیشین بسنده نکرده است؛ بلکه با رویکرد لغوی و نقدی به این امر پرداخته است. وی به معانی اصطلاحی، تفاوتهای معناییِ واژگان متقاربالمعنی و اشتقاقات لغوی واژگان اشاره کرده و گاهی نیز به آیات قرآن، احادیث، اشعار و امثال عربی، نکات صرفی، نحوی و بلاغی استناد جسته است. شارح در برخی موارد با رویکردی نقدی، نظرات شارحان و مفسران پیشین را دربارۀ معانی واژگان مطرح کرده، به تأیید یا نقد آنها پرداخته و یا برخی را بر برخی دیگر ترجیح داده است.
خلاصه ماشینی:
"اشاره به اشتقاقات لغوی ابن میثم در حین بیان معانی واژگان ، گاه به نکات ارزشمندی دربارة اشتقاق ٣ کلمات اشاره میکند؛ مثلا فلان واژه از چه چیزی گرفته شده است یا چرا استعمال میشود؟ در این جا به نمونه هایی از آن اشاره میشود: ١- دربارة واژة «انسان » توضیح میدهد که اصل آن ، «أنس » به معنای انیس و همدم بوده است و الف و نون آخر کلمه دلالت بر تثنیه میکند؛ زیرا انس و الفت یک امر نسبی است که میان دو نفر یا بیشتر تحقق مییابد و از آن جا که هر فردی با همدم خود انس میگیرد، به همین جهت لفظ «انسان » برای آن دو استفاده شده و به تدریج ، این کلمه به صورت مثنی در میان عرب ، رواج پیدا کرده است (همان : ٢١٦).
برخی استشهادات ابن میثم به احادیث پیامبر(ص ) و سخنان ائمه (ع ) در شرح واژگان از قرار زیر است : ١- در ذیل عبارت «بصرنیکم صدق النیه » (خطبه /٤)، شارح منظور از صدق نیت را اخلاص امام (ع ) در برابر خداوند و صفای باطنی وی که سبب می شد تا با نور بصیرت خویش بر احوال مردم آگاه شوند، تفسیر کرده و به حدیثی از پیامبر(ص ) استناد میکند: «المؤمن ینظر بنور الله » (همان : ٣٦٦)."