چکیده:
یکی از سفرنامههای ناشناختهی اواخر دورهی ناصری سفرنامهای موسوم به سفرنامهی کرمان است که در سال 1309 ه.ق. نوشته شدهاست. این سفرنامه حاصل سفری مأموریتی است که نویسندة آن شرح سفرش را از تبریز تا کرمان به رشتة تحریر درآوردهاست. نویسندة سفرنامه که تاکنون ناشناخته ماندهبود، در مقالة حاضر شناسایی شدهاست. این مقاله در پیِ معرفی این نسخة یکتا، شناساییِ نویسندة آن و مقولهبندی دادههای آن جهت شناسایی اطلاعات موجود در آن، برای تاریخ اجتماعی و اقتصادی اواخر عصر ناصری دربارة برخی از شهرهای مهم این مسیر است. یافتههای پژوهش نشان میدهد نسخة سفرنامه، نسخهای منحصر به فرد است که نویسندة آن میرزا اسماعیلخان بنانالسلطنه از کارکنان دستگاه عبدالحسینمیرزا فرمانفرما بودهاست؛ همچنین به نظر میرسد که کاتب هم بنانالسلطنه بودهاست. دادههای سفرنامه برای شناخت تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اواخر دورهی ناصری واجد اهمیت است و نیمی از این سفرنامه مربوط به ایالت اصفهان و مخصوصاً شهر اصفهان است.
خلاصه ماشینی:
سفرنامۀ پیش رو از آن جمله است که در این تحقیق سعی شده است در مرحلۀ نخست با استفاده از منابع و مآخذ مربوطه ، نام مؤلف و همچنین کاتب آن مشخص شود، آنگاه با واکاوی سفرنامه ، به مقوله بندی داده های اثر، جهت شناخت هرچه بیشتر تاریخ اجتماعی و اقتصادی برخی از شهرهای ایران اواخر عهد ناصری پرداخته شود و از این طریق با نگاه نویسنده و بازتاب اندیشه های او نیز آشنا شد.
این منبع که خاطرات میرزا مصطفیخان مستوفی کرمانی است ، در ذیل حکومت عبدالحسین میرزا مینویسد: «وی دو نفر آدم زیرک همراه داشت ، یکی حاجی بنان السلطنه اسدالله خان تبریزی که به سمت و وزارت آورده بود و دیگری فرج ترک، دوست اسدالله خان و او را به حکومت رفسنجان و پاریز و انار و غیره فرستاد» (مستوفی کرمانی، ١٣٩٣: ١٠٤).
ایشان به نقل از فهرست نسخ خطی دانشگاه تهران چنین آورده است که میرزا اسماعیل خان بنان السلطنه ثاقب آشتیانی تبریزی، صاحب مثنوی سفرنامۀ کرمان منظومی است که ضمن نسخۀ خطی دیوان خود به شمارة ٢٤٣٧ در آن مجموعۀ آمده است (آقا بزرگ طهرانی، (6) ١٤٠٣ه .
پس از ملاحظه و بررسی دیوان (٧) و مقایسۀ آن با نسخۀ سفرنامۀ کرمان کتابخانۀ تبریز، با قراین و شواهدی مشخص شد که نام نویسندة نسخۀ تبریز همان حاجی بنان السلطنۀ آشتیانی تبریزی (تصویر ٤ از مجموعۀ آلبوم خانۀ کاخ گلستان ) (٨) یعنی میرزا اسمعیل خان لشکرنویس و مستوفی است .
سن حاجی بنان السلطنه بر طبق صفحۀ اول نسخۀ خطی سفرنامۀ کرمان کتابخانۀ مرکزی تبریز (تصویر ١)، در سال ١٣٠٩ ه .