چکیده:
نظریۀ آیتالله مصباح یزدی دربارۀ باید و نبایدهای اخلاقی به نظریۀ ضرورت بالقیاس الی الغیر مشهور است، زیرا خود ایشان بهصراحت بایدهای اخلاقی را بر اساس مفهوم ضرورت بالقیاس الی الغیر تبیین کردهاند. برخی اندیشمندان بر این نظریه اشکال کردهاند که باید اخلاقی نمیتواند تحت مفهوم «ضرورت بالقیاس الی الغیر» قرار گیرد. هدف این مقاله تبیین نظریۀ آیت الله مصباح و بررسی اشکال وارد شده است. این بررسی با روش تحلیل عقلی و رجوع به ارتکازات و شهودات مفهومی انجام شده و با ذکر نمونههای کاربردی بر مدعای مورد نظر استدلال شده است. نتیجه اینکه سخنان استاد مصباح در توضیح این نظریه، بهگونهای است که نمیتواند بیانگر مفهوم ضرورت بالقیاس الی الغیر باشد و اساساً تبیین باید و نباید اخلاقی بر اساس این مفهوم نادرست است. با این حال، بر خلاف نتیجهگیری مستشکل، به صرف این اشکال نمیتوان هرگونه تبیین علّی از باید و نباید اخلاقی را رد کرد، بلکه دیدگاه استاد مصباح را میتوان منعکسکنندۀ ضرورتی دانست که در اصل علّیت بهویژه قاعدۀ سنخیت میان علت و معلول نهفته است. در واقع، اشکال استاد مصباح در این مسئله در نامگذاری این نظریه به «ضرورتبالقیاس الی الغیر» است و برای زیر سؤال بردن تبیین علّی او از باید و نباید اخلاقی لازم است راه دیگری پیمود.
خلاصه ماشینی:
از این رو، ضرورت در اصـل علیـت خـارج از ایـن سـه معنا دانسته نشده و با ضرورت بالقیاس یکسان انگاشته شده است ، ولی باید توجه کـرد کـه در فلسفه ، «وجوب » و «ضرورت » تنها برای وجود موجودات به کـار نمـی رود، بلکـه بـرای رابطۀ میان امور هم کاربرد دارد و چون فیلسوفان به وجود رابطۀ علی و معلـولی میـان امـور قائل اند، چنین رابطه ای را ضروری می داننـد.
وقتی می گوییم وجـود علـت ، بـرای ایجـاد معلـولش ضـروری اسـت ، از ایـن ضـرورت می توانیم با لفظ «باید» تعبیر کنیم و هنگامی که علت ، فعل اختیاری انسان و معلول ، نتیجۀ آن باشد، به این صورت ، بیان می شود که تحقق ایـن فعـل اختیـاری ، بـرای تحقـق نتیجـه ای کـه می خواهیم از آن بگیریم ، واجب یا ضروری است (مصباح ، ١٣٩١: ١٤٥).
گفتنی است در علوم طبیعـی (و علـم اخـلاق مطـابق تفسـیر اسـتاد مصـباح )، بیـان دوم کـاربرد غالـب دارد و از ایـن رو، «بایـد» در ایـن علـوم نـاظر بـه مفهـوم ضـرورت بالقیـاس نمی تواند باشد، بلکه ناظر به مفهوم ضرورت علی است ؛ برای مثال ، گفته می شود که بـرای جوش آمدن آب باید آن را صد درجه حرارت داد یا برای پدیدآمدن آب بایـد اکسـیژن و ئیدروژن را با شرایط خاصی ترکیب کرد.