چکیده:
از مهمترین و ابتداییترین عوامل شکلبخشی یک شهر و تحولات آن، عوامل طبیعی است. کوهها، رودخانهها، سواحل و درهها ازجمله مؤلفههای نیروی طبیعی است. از میان این عوامل، نحوۀ تأمین آب در زیست یک شهر و شکوفایی آن، نقش مهمی دارد. پاسخ هر زیستگاه به نیازِ آب، بخشی از فرهنگ هر شهر است. یکی از عوامل مهم که تحولات شهر اصفهان را در دورههای مختلف هدایت میکرده و به سازمان فضایی این شهر در دورههای مختلف شکل داده، رودخانۀ زایندهرود بوده است. اما چگونگی تأثیر این رودخانه بر تحولات اصفهان تحقیق زیادی صورت نگرفته است. یکی از مهمترین مؤلفههای اثر زایندهرود بر تحولات این شهر، شبکۀ زیرساختی مادیها بوده است. این شبکه بر مکانیابی شهر اصفهان، برای رشد و توسعۀ شهر، استخوانبندی اصفهان تاریخی و مسیر بازار، مکانیابی دولتخانۀ صفوی، ایجاد محلات جدید بهخصوص در دورۀ صفوی، آبیاری باغهای اطراف شهر، سطح آب زیرزمینی شهر که برای مصارف مسکونی استفاده میشد و... تأثیر گذاشته است. مادیها در ابتدا وظیفۀ آبیاری زمینهای کشاورزی هستههای اولیۀ شهر را داشتند، اما با به هم پیوستن این هستهها، برخی از این مادیها و بهطور مشخص مادی فدن، بهمثابه یک زیرساخت توسعه عمل کرده و سازمان فضایی شهر را شکل دادند. پژوهش حاضر در تلاش است تا از روش تحلیل محتوا و مطالعۀ تاریخیتفسیری در انجام تحقیق استفاده کند. تحلیل اطلاعات براساس مطالعۀ اسنادی و کتابخانهای صورت پذیرفته است. مطالعات نشان میدهد در دورۀ صفوی و با افزایش ناگهانی و انفجاری جمعیت، مادیهای جدید متأثر از استخوانبندی تازۀ شهر مکانیابی و ایجاد میشوند. شبکۀ مادیهای اصفهان در طراحی دولتخانۀ صفوی و محلات تازه و دیگر تأسیسات کلیدی تأثیر گذاشته است. بهطور کلی، تحولات شهر اصفهان تا قبل از دورۀ صفوی، متأثر از نیروی طبیعی و بهویژه زایندهرود و شبکۀ مادیها بوده است. اما در دورۀ صفوی، نیروهایی که در تحولات شهر ایفای نقش کردند، متکثرتر شده و نیروهای اجتماعیـ سیاسیـ ایدئولوژیک نیز در کنار نیروی طبیعی اهمیت یافتند. درنهایت نیز با استفاده از مطالعات انجامشده و مقایسۀ تطبیقی نقشههای تاریخی، نقشۀ جدیدی از شبکۀ مادیها بازترسیم میشود و موقعیتیابی بناهای اصلی و سازمان فضایی اصفهان در دوران پیش از صفوی و پس از آن و رابطۀ شبکۀ مادیهای اصفهان با آنها تدقیق خواهد شد.
Natural factors are among essential dimensions that shape a city and guide its development. Mountains، rivers، coastlines and valleys are among these factors. Water supply، among others، has an important role in the life and flourishing of a city. In every settlement، the solution to this is considered a part of its urban culture. The Zayandeh-Rud River has been a significant element which has guided the urban development of Isfahan throughout different periods. However، the way of this impact has not yet been adequately investigated. The network of madis is considered one of the most important parts of the Zayandeh-Rud River، which has influenced the development of Isfahan. This network had affected the initial location of Isfahan; the direction of urban development; the structure of the historical core and the Bazaar route; the location of the Safavid governmental quarters; the location of new quarters particularly in the Safavid period; the irrigation of suburban gardens; the underground water levels used for residential purposes، and etc. At first، madis were used for irrigating agricultural lands. Later، however، they connected and formed the initial urban core of Isfahan. Specifically، the madi of Fadin functioned as infrastructure in the development of the spatial organization of Isfahan. The research employs the content analysis method and interpretive-historical approach. Information is analyzed through documentary and library research. Studies demonstrate that following a booming population growth in the Safavid period، new madis were built according to the new urban structure. The network of madis has had great influence on the design of the Safavid governmental quarters، as well as on other urban quarters and key facilities. Before the Safavid period، the urban development of Isfahan was mainly influenced by natural forces، specifically the Zayandeh-Rud River and its network of madis. However، during the Safavid period، there were plural forces which guided the urban development of Isfahan. Finally، a map of madis is re-drawn based on documentary and comparative studies of the historical maps of Isfahan showing the location of the main buildings and the relation of the spatial organization of pre-Safavid Isfahan with the network of madis.
خلاصه ماشینی:
"این سؤال همواره مطرح بوده که چرا هستۀ اولیۀ اصفهان در محل یهودیه و هسته های دیگر و با این فاصله از زاینده رود ایجاد شده است ؟ چرا اصفهان در دوره های مختلف ، به جانب جنوب غربی رشد و توسعه یافته است ؟ و چرا مسیر بازار اصفهان چنین پیچیدگی و مسیری داشته است ؟ چرا شاه عباس اول چنین نقطه ای را برای میدان نقش جهان مکان یابی کرده و چرا اندازة میدان نقش جهان به این صورت تعیین شده است ؟ چرا محلات مختلف تاریخی اصفهان چنین پراکنشی دارند؟ و پرسش های بسیاری ازاین دست که مطالعه و تمرکز بر شبکۀ مادیها میتواند پاسخ به آن ها را آسان تر کند.
دولتخانۀ جدید صفوی که در محل باغ نقش جهان ساخته شد، امتیازاتی داشت : باغ قدیمی نقش جهان ضمن آنکه در همجواری شهر تاریخی اصفهان بود، وسعت خوبی داشت که دست شاه را برای ایجاد مرکز دلخواه باز میگذاشت و نیز مادیهایی داشت و این امر نیاز مجموعه را به آب مرتفع میکرد (موقعیت این باغ در نقشۀ ٢ نشان داده شده است )؛ چراکه پیش از این نشان داده شده که یکی از مؤلفه های مهم در مکان یابی اکثر دانه های مهم شهری و حکومتی، مؤلفۀ تأمین آب بود و دولتخانۀ صفوی نیز از این امر مستثنا نیست .
این مقاله نشان داد که یکی از مهم ترین دلایل توسعۀ اصفهان به جانب جنوب غربی تا پیش از دولت صفوی، شبکۀ مادیهای اصفهان بوده است که طی قرن های متمادی و با خرد جمعی مردم ایجاد شده بودند و به مرور، برای امر توسعۀ شهری کاربرد یافته اند و حتی به بخش اصلی سازمان فضایی شهر تبدیل شده اند."