چکیده:
ملا محمد فضولي بغدادي، (890-963 ه.ق) شاعري است كه به سه زبان فارسي، عربي و تركي آثاري به نظم و نثر دارد. يكي از آثار او به نثر فارسي، «سفرنامه روح» است كه به «حسن و عشق» و «صحت و مرض» نيز مشهور است. اين اثر داستان ورود روح به بدن، ازدواج او با مزاج و سير و سفر او در سرزمين بدن است.
بيدل دهلوي شاعر بزرگ سبك هندي، (1054-1133ه.ق) نيز در مثنوي خود به نام «طلسم حيرت» بعد از مقدماتي در تحميد و بيان منشا آفرينش و اظهار عجز در برابر ذات متعال و نعت رسول اكرم، داستاني از شاه روح مي گويد كه از مقام اطلاق به سير ناسوت مي آيد و به جسم وارد مي شود و مراحلي را در اين منزلگاه طي مي كند. در اين مقاله با معرفي فضولي و بيان زمينه هاي مشترك و مساعد براي آشنايي بيدل با وي و آثارش بويژه «سفرنامه روح»، امكان استفاده بيدل از اين اثر را در سرودن طلسم حيرت، مطرح مي-كنيم. سپس به بررسي ساختار و عناصر و مقايسه اين دو اثر و ميزان شباهت آنها مي پردازيم. مطابق نتایج، مثنوی طلسم حیرت، برگردان شعری از سفرنامهی روح یا منبع اصلی و روایی آن است.
خلاصه ماشینی:
"گزیده ای از ابیات طلسم حیرت : لــــب حیــــرت بیــــان نســــخۀ راز چنـــین گردیـــد درس معنـــی آغـــاز کــه در ملــک تقــدس بــود شــاهی معــــلا مســــندی عــــزت کلاهــــی وجــوب آبــاد بــی رنگــی حصــارش تعــــین هــــا ســــپاه بــــی شــــمارش شـــهی مـــرآت وجـــه الله جبینـــی یـــــــدالله در طلســـــــم آســـــــتینی ادب پــــرورد خلوتگــــاه لاهــــوت بســــاط آرای خلدســــتان جبــــروت مــی اســرار وحــدت نقــد جــامش بــه کثــرت گــاه امکــان روح نــامش تنـــزل گونـــه شـــوقی داشـــت در دل کـه نـور مهـر بـر خـاک اسـت مایـل ز اوج قــدس بــر پســتی نظــر داشــت هــوای ســیر ناســوتی بــه ســر داشــت کمـــالش بـــا وجـــود درس اطـــلاق بــــه فهــــم ابجــــد تقییــــد مشــــتاق چنـین یـک عمـر در دریـای بیرنـگ تلاطم داشـت مـوجی شـوخی آهنـگ ز جــوش بحــر فطــرت صــبحگاهی بــه ســوی ســاحل افتــادش نگــاهی غبـــــار حیرتـــــی دام نظـــــر شـــــد ســـواد دلفریبـــی جلـــوه گـــر شـــد ز عــــین قلــــزم زخــــار لاهــــوت کفی جوشیده نـامش گشـت ناسـوت تفحص تـا بـه جسـت وجـو عنـان داد نگـــه معمـــورة شـــوقی نشـــان داد تعلــــق منزلــــی الفــــت مکـــــانی چـــو بنیـــاد طلـــب شـــهر روانـــی اســـاس آن بنـــای عشـــرت اســـباب به دوش خـاک و بـاد و آتـش و آب عمــــارت از ســــتون عــــاج برپــــا ولــی پیچیــده چــون صــورت بــه دنیــا رگ گــــل کــــاه دیــــوار بنــــایش گهرهـــا صـــرف تعمیـــر صـــفایش به سـامان هـر کـف خـاکش جهـانی ز فـــــیض خاکســـــاری آســـــمانی سراســر وقــف تــاراج هــوس بــود کــه نقــد رایــج الــوقتش نفــس بــود مقــــام دلنشــــینی جســــم نــــامش بـــه ضـــبط چـــار حـــاکم انتظـــامش (بیدل ، ١٣٧٦: ٤١٦- ٤١٨) بدین گونه ، مطلبی که در سفرنامۀ روح در دو سطر آمده ، در طلسـم حیـرت در ٤٩ بیـت همراه با شرح و تفصیل بیان شده است ؛ به طوری که با کنارهم گذاشتن ابیات مشـخص شـده ، به مضمونی یکسان با آنچه فضولی نقل کرده است ، می رسیم ."