چکیده:
در اين پژوهش تلاش شده است، با به كارگيري برخي از ابزارهاي رويكرد تحليل انتقادي گفتمان، شخصيت هايِ مطرح جامعه صوفيانه قرن هفتم در گلستان سعدي بازنموده شود. اين امر جز با در نظر داشتن زمينه هاي اجتماعي ـ تاريخي روزگارِ خلق اثر ميسر نمي شود. از اين رو، به اجمال رويكردهاي جامعه شناختي و تاريخي نيز به ياري اين پژوهش آمد تا، با در نظر داشتن ابعاد زبان شناختي، جامعه شناختي، و تاريخي، تفسيري علمي از متن مورد نظر ارائه و چگونگي ديدگاه سعدي به اين جامعه مشخص شود. هم چنين، با آشكار كردن زواياي پنهان متن و با ارجاع به جامعه آن روزگار، ايدئولوژي هاي جاگرفته در بطن آن و سازوكار طبيعي شدگي آن ها روشن شود.
بدين منظور، از نظريه هاي مايكل هليدي براي تحليل متن و از نظريه هاي نورمن فركلاف براي تبيين ابعاد اجتماعي و چگونگي پيوند آن با متن استفاده شد. از ميان ابزارهاي پيشنهادي براي تحليل متن، فرانقش انديشگاني، با تمركز بر فرايندها و نام گذاري ها، انتخاب شد. هم چنين، با تكيه بر آراي فركلاف، متن مورد نظر در سه سطح توصيف، تفسير، و تبيين بررسي و، از اين ره گذر، پيوند ميان متن و جامعه بازنمايي شد.
با تبيين نقش و جاي گاه مشاركان اين گفتمان، سرانجام، بدين نتيجه دست يافتيم كه به ترتيب «شيوخ و پيران» ، «صاحب دل» ، «پارسا»، و «صالح» از درجات ارزشي بسيار والايي برخوردارند و «عابد» و «زاهد» منفي ترين و ضعيف ترين انواع شخصيت ها در گفتمان معنوي گلستان اند. «درويش»، كه بيش ترين فرايند بدو اختصاص دارد، فردي است با انواع قابليت ها و لزوماً فردي منفي يا مثبت نيست.
خلاصه ماشینی:
"زاهد ردیف مشارکان فرایند مفهوم ارزش گذاری 1 زاهدی زاهدی مهمان پادشاهی بود (ب ٢،ح ٦)(رابطه ای ) مهمان بودن خنثی 2 زاهد چون به طعام بنشستندکم ترخوردوبیش ترنماز کرد (ب ٢، ح ٦) (مادی ) تظاهر به زهد و ریاکاری در عبادت منفی 3 زاهد چون به مقام خویش بازآمد،سفره خواست تاتناولی کند (ب ٢، ح ٦) (مادی ) بازگشتن به خانه و درخواست سفره منفی 4 [زاهد] گفت :درنظرایشان چیزی نخوردم که به کارآید (ب ٢، ح ٦) (گفتاری ) ریا منفی 5 زهاد زهادراچیزی مده تازاهدبمانند (ب ٢، ح ٣٢) (رابطه ای ) بی ظرفیتی زاهدان منفی 6 زاهد آن که زاهداست نمی ستاندوآن که می ستاندزاهدنیست (ب ٢، ح ٣٣) (مادی ) (رابطه ای ) گداصفتی خنثی 7 زاهدی در سماع رندان بود (ب ٥، ح ١٢) (رابطه ای ) حضور در سماع رندان خنثی 8 ای زاهد تو هم در دهان ما تلخی (ب ٥، ح ١٢) (رابطه ای ) ناخرسندی رند از همنشینی با زاهد منفی 9 زاهد دشمن دین :زاهدبی علم (ب ٨) (رابطه ای ) نادانی منفی 10 زاهدان سد رمق [خورند] (ب ٨) (رفتاری ) کم خوراکی و کم حرصی مثبت 11 زاهدبی علم خانه بی در است (ب ٨) (رابطه ای ) غیر قابل اعتماد و بی فایده منفی زاهدان و عابدان مشارکانی هستند که انتظار پرهیزگاری و تقوا از آنان می رود و، چنان که می بینیم ، اشاراتی هم در این باره در حکایات وجود دارد، اما چیزی که مرز عابد و زاهـد را از درویش و صاحب دل جدا می کند اخلاق ریاکاری یا نداشتن ظرفیت های اخلاقـی نظیـر قناعت و خودداری در برخورد با نعمت هاست ."