چکیده:
نهضتهای اجتماعی در تاریخ معاصر ایران، تا پیش از انقلاب اسلامی، عموماً شکست خورده و تداوم نداشتهاند. نهضت ملی شدن نفت یکی از این جنبشهای ناکام به شمار میرود. در حالی که در 30 تیر سال 1331 بسیج گستردهای از نیروهای اجتماعی روی داد؛ حدود یکسال بعد، در جریان کودتای 28 مرداد چنین بسیجی امکانپذیر نشد و نهضت نفت بدون مقاومت جدی مردمی سقوط کرد. این پژوهش با تکیه بر مفهوم سازمان در نظریه بسیج منابع چارلز تیلی به تبیین چرایی این فرایند میپردازد. در این راستا، ابتدا با تکیه بر منابع تاریخی به فقدان سازمان در نهضت ملی اشاره میشود و سپس علل آن بررسی میگردد. بر اساس یافتههای این مقاله، فقدان اخلاق و فرهنگ سیاسی مطلوب و معطوف به همکاری جمعی از عوامل اصلی این مشکل به شمار میروند. در واقع، چرخه «استبداد، بیاعتمادی و فردگرایی» به ظهور فرهنگی میانجامد که کار سازمانی را سخت و گاه ناممکن میسازد. بنابراین در فقدان فرهنگ سیاسی مطلوب، از جنبشهای اجتماعی در ایران انتظار موفقیت نمیرود و جنبشهایی چون نهضت نفت حتی در صورت نبود فشار خارجی، محکوم به شکست بودهاند.
خلاصه ماشینی:
پژوهش اخیر شکست نهضت را در نبود امکان سازمان با تکیه بر مفاهیم «سرکوب و قدرت» میبیند، اما پژوهش حاضر با تحلیل عوامل داخلی شکست نهضت به سستی ویژهای اشاره میکند که داخل «سازمان» نهضت ملی رخ داده بود و در خصلتهای اجتماعی ـ فرهنگی ایرانیان ریشه داشت که تداوم فعالیت سازمانی و همکاری سیاسی را سخت و ناممکن میکرد؛ بدینترتیب حتی در صورت نبود دخالت خارجی و کودتا، نهضت محکوم به شکست بود.
مصدق را میتوان بهدلیل تشکیلندادن حزب مقصر دانست، اما باید توجه داشت فرهنگ سیاسی ایرانی بهویژه فضای حاکم بر جبهة ملی نیز چنین امکانی را فراهم نمیکرد.
بررسی اهداف و منافع را برابر نظر تیلی میتوان از اظهارات و ارتباطات میان منافع و موقعیتهای اجتماعی دریافت (تیلی، 1385: 90) و مسائلی چون پایبندی به کار حزبی، نحوة انتخابات و انتصابات، و عملکرد مجلس چون نهادی سیاسی تشریحکنندة سازمان نهضت و ساختارهای وحدتبخش جامعه است.
ابتدا اینکه براساس مفهوم سازمان امکان تجمیع منافع چگونه در جامعة ایرانی تعریف میشود و دوم آنکه براساس تعریف ارائهشده در بسیج تدارکاتی امکان رهبری در جامعة ایرانی چگونه است؟ بهنحوی دیگر این دو سؤال را براساس نظر تاجیک چنین میتوان خلاصه کرد: «آیا اساسا روحیة ایرانی و فرهنگ سیاسی ایرانی رفتار و اندرکنشهای تشکیلاتی و حزبی را برمیتابد؟» (تاجیک، 1384).