چکیده:
مولانا در سیر رشد خود همواره یار و همدمی در کنار خود داشته اسـت . هریـک از ایـن همـدمان ، نقش خاص و متفاوتی در تعالی و تربیت او داشته اند. در مثنوی، نقش حسام الدین ، آخـرین همـراه مولانا، با ستایش های اغراق آمیز مولوی همراه میشود؛ بـه همـین سـبب شـناخت چگـونگی نقـش چلبی در ارتقـای روحـی مولـوی دشـواریهـایی دارد. در ایـن مقالـه بـا توجـه بـه آثـار مولانـا و زندگینامه های او، می توان دریافت که حسام الدین با قابلیت های فردی خود، توانسته است مولانا را از سطح عارفی اهل وجد و سکر به مقام شیخ و مرادی کامل برساند.
خلاصه ماشینی:
"ایـن نقـش حسام الدین ، یعنی تبدیل معارف و تجربیات مولوی به کلامی منظوم ، در بـین ابیـات مثنـوی نمایـان است و به قول توکلی باید حسام را مخاطب خاص مثنوی بدانیم (توکلی، ١٣٨٩: ٥ ـ ٩٢)؛ مـثلا در آغاز دفتر چهارم ، مولوی حسام الدین را جهت دهنده و کشانندة مثنوی میداند: «ای ضـــیاءالحق حســـام الـــدین تـــویی کــه گذشــت از مــه بــه نــورت مثنــوی همـــــت عـــــالی تـــــو ای مرتجـــــا مـــیکشـــد ایـــن را خـــدا دانـــد کجـــا؟ گــــردن ایــــن مثنــــوی را بســــته ای مـــیکشـــی آن ســـوی کـــه دانســـته ای مثنـــــوی پویـــــان کشـــــنده ناپدیـــــد ناپدیـــد از جـــاهلی کـــش نیســـت دیـــد مثنـــوی را چـــون تـــو مبـــدأ بـــوده ای گـــر فـــزون گـــردد تـــواش افـــزوده ای » (مولانا، ١٣٧٦: ٥٤٥) درواقع اینجا مولانا جنبۀ انفعالی حسام ، یعنی خواهش او برای سرایش مثنوی را در قالبی فعالانه نمایش میدهد؛٩ اوست که مثنوی را جهت مـیدهـد و بـرای همـین مولـوی مثنـوی را متعلـق بـه حسام الدین میداند: «همچنـــان مقصـــود مـــن زیـــن مثنـــوی ای ضـــیاءالحـــق حســـام الـــدین تـــویی مثنــــوی انــــدر فــــروع و در اصــــول جملــه آن تــو اســت کــرده اســتی قبــول در قبـــول آرنـــد شـــاهان نیـــک و بـــد چـــون قبـــول آرنـــد نبـــود بـــیش رد چـــون نهــــالی کاشــــتی آبــــش بــــده چــــون گشــــادش داده ای بگشــــا گــــره قصــــدم از الفــــاظ او راز تــــو اســــت قصــــدم از انشــــایش آواز تــــو اســــت پـــــیش مـــــن آوازت آواز خداســـــت عاشــق از معشــوق حاشــا کــی جداســت ؟» (همان : ٥٧٦) حسام به زعم مولانا به همۀ مطالب مثنوی واقف است ؛ اما این هنر را دارد که به هر لطـایف الحیلـی، لازم ها و بایدها را از زبان مولانا بیرون کشد و دیگر مریدان را از این معارف بهره مند کند: «چــون کــه کوتــه مــیکــنم مــن از رشــد او بــه صــد نــوعم بــه گفــتن مــیکشــد ای حســــام الــــدین ضــــیاء ذوالجــــلال چـون کـه مـیبینـی، چـه مـیجـویی مقـال ؟ ایـــن مگـــر باشـــد ز حـــب مشـــتهی اســــقنی خمــــرا و قــــل لــــی انهــــا بـــر دهـــان تـــو اســـت ایـــن دم جـــام او گــوش مــیگویــد کــه قســم گــوش کــو؟ قسـم تـو گرمـی اسـت نـک گرمـی و مسـت گفـت : حـرص مـن از ایـن افـزون تـر اسـت » (همان : ٦٣٠) نقش او دراین میان تنها این نیست که از زبان مولانا کلام را بیرون کشد، بلکه بایـد ایـن کـلام را دوباره به اصل معنای خود بازگرداند (گونه ای تأویل ) و از این طریق زمـین و آسـمان را بـه اتحـاد رساند: «صــورت حــرف آن ســر خــر دان یقــین در رز معنــــــی و فــــــردوس بــــــرین ای ضـــــیاءالحق حســـــام الـــــدین درآر ا ــــن ســــر خــــر را در آن بطــــیخ زار تـــا ســـر خـــر چـــون بمـــرد از مســـلخه نشــــو دیگــــر بخشــــدش آن مطبخــــه هــین ز مــا صــورت گــری و جــان ز تــو نــه غلــط هــم ایــن خــود و هــم آن ز تــو بــر فلــک محمــودی ای خورشــید فــاش بــر زمــین هــم تــا ابــد محمــود بــاش تــــا زمینــــی بــــا ســــمایی بلنــــد یــک دل و یــک قبلــه و یــک خــو شــوند تفرقـــــه برخیـــــزد و شـــــرک و دوی وحــدت اســت انــدر وجــود معنــوی ١٠» (همان : ٧٠٣)."