چکیده:
یکی از مسائل مهم دین پژوهی، مسئله تنوع دینی است که امروزه دارای اهمیت زیادی است. این مقاله به بررسی دیدگاه کنتول اسمیت، یکی از برجسته ترین دین پژوهان معاصر، درباره مسئله تنوع دینی می پردازد. این بررسی با استفاده از روش تحلیلی تبیینی و با مراجعه به آثار وی انجام می شود. به نظر اسمیت دین پژوهی بررسی معنای ظواهر دین در نظر باورمندان به آن، بررسی ایمان در قلب انسانها و مطالعه اشخاص است نه مطالعه داده ها. او معتقد است باید به جای واژه دین از مفاهیم ایمان و سنت انباشته استفاده کرد. ایمان، پاسخ شخصی انسان به امر متعالی است که قابل مشاهده نیست و متنوع است. سنت انباشته صورت و تجلی ایمان است که امری تاریخی، قابل مشاهده و متنوع است. ایمان واحد است، اما از آنجا که ایمان هیچ شکلی ندارد مگر زمانی که در شکل های خاصی ابراز شود، در عین حال همواره متکثر و متنوع است. اسمیت معتقد به الهیات مسیحی کثرت گرایانه و مخالف دیدگاه انحصار گرایی و شمول گرایی است. نجات از دیدگاه او به وسیله دلتنگی و عشق به خدا، که در قلب انسانهاست، حاصل می شود. حقانیت نیز در هر شخص با ایمان و در همه سنت های انباشته دینی وجود دارد و دین حق متکثر است. در نتیجه، کنتول اسمیت بر اساس تعریف خاص خود از دین، هم در حوزه حقانیت و هم در حوزه نجات یک کثرت گرای دینی است. البته میراث دینی شخصی و ارتباط مستقیم او با پیروان ادیان مختلف بر تفکر کثرت گرایانه او موثر بوده است.
خلاصه ماشینی:
حقانیت نیز در هر شخص با ایمان وجود دارد و دین حق متکثر است؛ درنتیجه، کنتول اسمیت براساس تعریف خاص خود از دین، هم در حوزۀ حقانیت و هم در حوزۀ نجات، یک کثرتگرای دینی است.
تجربۀ ارتباط اسمیت با دیگر پیروان ادیان، او را از تفکر بسیار کلی درباره دیگر ادیان حفظ کرد و او بهتدریج به این نتیجه رسید که آنها نجاتنیافته و بدون خدا نیستند؛ بلکه زندگی آنها دقیقا مثل مسیحیان ویژگی و صفت دینی دارد.
به نظر اسمیت هیچ بحثی در ارزش نسبی این دو نوع پژوهش دینی وجود ندارد؛ زیرا نیازمند هر دو هستی؛ ولی او معتقد است پژوهشی که پس از بررسی دادههای محسوس، معنای خود ادیان را بررسی میکند برتر از پژوهشی است که فقط به دادههای محسوس میپردازد: «فقط پژوهشهایی با عنوان مطالعات دین پذیرفته میشود که واقعا به زندگی انسانها پرداخته باشند» ( اسمیت، 1390: 71).
اسمیت معتقد است ظرفیت ایمان برای ایجاد ویژگی مثبت در انسان میتواند معقولترین راه برای ارزیابی یک سنت دینی باشد؛ اما اضافه میکند که هیچکس نمیتواند در مقام چنین قضاوتی قرار بگیرد (Ibid:p.
اسمیت تأکید میکند اعتقادات دینی با انسانها مرتبطاند؛ یعنی شخصی و مرتبط با امر متعالیاند: «فرضیه خاص من در اینجا این است که گزارهها و گفتههای دینی، ایمان اشخاص را بیان میکنند؛ اشخاصی که با امر متعالی مرتبطاند» ( Ibid:p.
اسمیت درباره نتایج اخلاقی باور به این گزاره که غیرمسیحیان بیدین هستند و نجات نمییابند، نارضایتی و اعتراض خود را بیان میکند و دیدگاهی را درباره دیگر دینداران مطرح میکند که بیشتر با ایمان مسیحی واقعی سازگار است و از لحاظ الهیاتی به واقعیت تنوع دینی توجه میکند.