چکیده:
یکی از ابزارهای دیوان استیفا برای ثبت و ضبط دخل وخرج کشور دفاتر مالی بوده که برای تدوین آن ها
از شیوه خاصی پیروی شده است. از جمله این دفترها دفتر توجیهات بوده که به ثبت هزینه های جاری
مملکت اختصاص داشته است. هدف این مقاله واکاوی ساختار و اجزای دفاتر توجیهات، چگونگی ثبت و
ضبط آن و قوانین حاکم بر آن در عصر صفوی است. در این دفاتر، اطلاعات مربوط به هزینهها به صورت
نوشته شده است. سپس حواله ها، بروات و فرامین مالی در » مقررات « و » توجیهات « مجزا در دو بخش
ذیل هر بخش به طور جداگانه ثبت و ضبط و محل پرداخت مشخص میگردیده است. تمامی امور فوق را
مستوفی کل بررسی و تصحیح می کرده تا هیچ گونه خطایی در ثبت اطلاعات رخ ندهد. جامعه آماری ما،
علاوه بر نسخ خطی و اسناد آرشیوی مربوط به علم استیفا، اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی
بوده است.
خلاصه ماشینی:
"با توجه به اسناد آستان قدس ، به نظر می رسد نوع هزینه ها بستگی به شکل مخارجی داشته کـه در هر دوره انجام شده و ممکن بوده ایـن مخارج مربوط به بیوتات خاصی باشد که در دیگر اماکن رواج داشته است ، یعنی وابستگی زمانی و مکانی در تدوین نوع هزینه در ذیل توجیهات تأثیر داشته و این طور نبوده که بتوان هزینه های یکسانی را در قالب اصطلاحات مالی تعریف کرد.
» (کرمانی، سریع الحساب ، ب ٧٤)؛ چون رجوع کلی و جزئی به دفاتر ثبت می شد، اطلاعات را باید به طور دقیق می نوشتند: «پروانچۀ اشرف به تاریخ شهر رمضان سنۀ ١٠٣٧، آنکه فرمان همایون شد، آنکه چون به موجب حکم جهان مطاع [؟] شعاع و طومار نسقی که در دیوان الصدارة سابق نوشته شده ، مبلغ پنج هزار دینار نقد و موازی پنج خروار غله از بابت حاصل سرکار فیض آثار [؟] امام الجن والانس ، ابوالحسن علی ابن موسی الرضا، علیه التحیه و الثنا به وظیفۀ صلاحیت شعاری میر محمد هاشم فراش مقرر بوده که صرف معیشت خود نموده ، در آن آستان سدره مکان ملک پاسبان [درجه السیاده ] به خدمت فراشی قیام و اقدام می نماید و در این وقت مجددا استحقاق و استهال خود را معروض دانسته ، استدعای امضا همایون نموده ، بنا بر ظهور استحقاق او مبلغ و مقدار مذکور را از بابت حاصل آن سرکار موهبت آثار به وظیفۀ او مقرر فرمودیم که به دستور به خدمت مذکور مشغول بوده ، دقیقه ای فوت و فروگذاشت ننماید."