چکیده:
از جمله مفاهیمی که تاثیر زیادی در آراء فقها دارد، عناوین ضرر و حرج است. آنچه مسلم است این است که انجام فعل ضرری از آنجا که مبعد است، باطل است. اما در مورد صحت انجام فعل حرجی میان فقها اختلاف است؛ برخی آن را با قیاس به ضرر باطل دانسته اند. ادله دیگری نیز برای بطلان ارائه شده است که همگی مبتلا به اشکال است. این نوشتار با نقد ادله قائلین به بطلان فعل حرجی و ناکافی دانستن آن ها با تکیه بر ادله و استدلال های فقها و ارتکاز عقلی، درصدد اثبات صحت انجام فعل حرجی و ارائه ملاک است.
خلاصه ماشینی:
اشکال فوق را برخی به نحو دیگری بیان کرده اند: «آن چیزی که قاعدٔە اولیـه آن را اقتـضاء می کند، نفی مشروعیت است ؛ رأسا در موارد حرج یا ضرر و ورود این قاعده در مقام امتنان هر چند معلوم است و شکی در آن نیست ، اما مقتضی این نیـست کـه فقـط الـزام را نفـی کند؛ زیرا امتنان ممکن است که در اصل حکم باشد، پس وجود مـلاک آن و بـاقی مانـدن ملاک آن واجب نیست .
بخش دوم کلام محقق خویی خالی از اشکال نیست ؛ چرا که آنچه کـه إضـرار محـسوب می شود، اضراری است که از ناحیه ی حکم شارع به وجود آید که شارع راضی به آن نیـست ؛ مثلا شارع دستور به وضو یا غسل می دهد، حـال اگـر آب باعـث سـرماخوردگی یـا تـشدید بیماری شود، شارع به آن راضی نیست پس منشأ ضرر باید ناشی از حکـم شـارع باشـد نـه اراده ی خود افراد (مانند اراده به خوردن غذای مضر) و لاضرر شامل این مورد نمی شود.
محقق خویی که خود از قائلین به صحت فعل حرجی است ، در مورد نماز مریض بـه حدیث مذکور استدلال می کند و در مورد این سؤال که مریض چگونه سجده می کند دو احتمال می دهد که احتمال دوم بدین شرح است : «ممکن اسـت مـراد از مـریض کـسی باشد که سجده برای وی مشقت داشته باشد و لو به صورت خوابیده ، پس وظیفـۀ اولیـۀ چنین شخصی ، ایماء و اشاره است ؛ اما افضل در حق او تحمل مشقت و سجود است ؛ هـر چند که متضمن عسر و حرج باشد (از باب أفضل الاعمـال أحمزهـا».