چکیده:
التبیان فی تفسیر القران تالیف شیخ طوسی (385-460 ق.) نخستین تفسیر کامل شیعه است که در بغداد و دوران حکومت آل بویه تدوین یافته است. این اثر از جهات بسیاری با سایر تفاسیر مختصر شیعه (پیش از شیخ طوسی) مانند عیاشی، فرات و علی بن ابراهیم قمی و نیز تفاسیر اهل سنت چون فرا، طبری و جبانی متفاوت است. همین شیوه ی تفسیرنگاری شیخ طوسی را طی قرون بعدی در میان مفسران معروف شیعی چون طبرسی، شیوه ی تفسیرنگاری شیخ طوسی را طی قرون بعدی در میان مفسران معروف شیعی چون طبرسی، ابوالفتوح، مولی فتح اله شیخ طوسی در التبیان روشن می سازد که این اثر محصول ذهن پویا، نقاد و جامع نگر شیخ پنجم هجری در بغداد، علاوه بر نیازها، تنگناها و پرسش های اساسی علوم اسلامی در آن زمان، تفسیرالتبیان شیخ طوسی را یکسره متفاوت از تمام تفاسیر پیش- طوسی ساخته است. به گونه ای که می توانیم به وضوح آن را ترکیبی گزینش شده از مهم ترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی در حوزه قرآن و در عصر شیخ طوسی بدانیم.
خلاصه ماشینی:
اولات م ج ث لات ن تفسیری کامل بـر تمـام اجزا و آیات قرآن است ؛ ثانیا به جز نقل روایات ائمه ، هم آرای دیگـر مفـسران طبقـات نخستین چون قتاد ابن عباس به وفور در آن آمده است و هم نویـسندة آن بـه تمـامی علوم و فنون متعلق به تفسیر همچون صرف ، نحو، اشتقاق ، معانی و بیان ، حـدیث ، فقـه ، کلام ، تاریخ ، و حتی علوم طبیعی توجه کرده (صدر،۳۳۹) و تفسیر خـود را در آن عـصر در شمار تفاسیر غیرمأثور قرار داده است ؛ ثالثا به صـراحت در مقدمـه ی کتـاب خـویش (ت م ج ث لات ن، ج ۱،ص ۳)روایات دال بر تحریف قرآن را در شـمار اخبـار آحـاد و ضـعیف جای می دهد و هرگونـه تحریـف ، زیـادت یـا نقـصانی را از سـاحت قـرآن کـریم دور می شمارد؛ و سرانجام آن که در عین دفاع از آموزه های فقهی ، کلامی و تفسیری شـیعه ، تقریبا هیچ گاه روایت یا جمله ای مشعر به مذمت خلفا، صحابه و عمـوم اهـل سـنت در تفسیر خود نقل نمی کند.
این نخستین بار است که عالمی شیعی در تفسیر خود از مفـسران اهـل سـنت نـام می برد، بر ایشان نقدهایی وارد می کند، برخی را می ستاید و در جای جـای کتـاب خـود بی محابا به اشعار شاعران جاهلی یا مخضرمی (چون أعشی ، نابغة ، إمرئ القیس ، زهیر بـن أبی سلمی و جریر بن عطیة )، اقوال لغویان و نحویان (چون سـیبویه ، خلیـل بـن احمـد، کسائی ، ثعلب ، فراء، و ابن درید) قرائت قراء سبعه و غیرسبعه (چون أبی ، ابن مسعود، نافع مدنی ، حمزة کوفی ، یعقوب بن اسحاق )، آثار فقهی و از همه مهـم تـر مکتوبـات کلامـی (چون آثار و آرای شریف مرتـضی ، وزیـر مغربـی ، ابوالقاسـم بلخـی ، ابـوعلی جبـائی و رمانی )اشاره می کند و حتی از بسیاری مفسران دوره های نخست (چون ابن عباس ، قتادة ، عکرمة ، ضحاک و حسن بصری ) که اغلب گرایش های غیرشیعی داشته اند مطالبی نقـل و گاه نقد می کند.