چکیده:
مقدمه: در میان شعبههای متعدد طب دوره اسلامی، دانش جراحی کمتر مورد بررسی دقیق و همهجانبه قرار گرفته است. اهمیت این پژوهش، کوشش جهت ارائه تصویری روشنتر از دستاوردهای مهم و تاثیرگذار، در حیطه این علم، در دوره اسلامی بوده است. به این منظور، باید چارچوب ثابت و کلی این دانش، از آغاز تالیف کتب مستقل در طب دوره اسلامی، قرن سوم تا آغاز طب نوین، قرن دوازدهم هجری قمری ترسیم میشد، لذا این چارچوب، در دو بعد اصول و تکنیکهای ثابت جراحان، به طور مستقل بررسی شده است.
روش: روش تحقیق کیفی از نوع تحلیل محتوای متون اصلی دانش جراحی دوره اسلامی است. بر این اساس، آثار این دوره زمانی، از شناختهشده و تاثیرگذارترین کتب، همچون «الحاوی فی الطب» رازی، «قانون» ابن سینا، «التصریف» زهراوی تا کتب گمنامتری، همچون «فصول الاعراض» قادری بررسی محتوایی شدهاند، در عین حال از لحاظ زمانی نیز، نقطه آغاز تحقیق کتاب «فردوس الحکمه» و نقطه پایان تحقیق نیز، کتاب «خزائن الملوک» شمسالدین احمد بوده است و دیدگاههای این افراد در زمینه جراحی ورمها، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در نهایت با روش استقرایی سعی شده است که اصول و تکنیکهای ثابت در این حوزه مشخص شود.
یافتهها: یافتهها حاکی است که برخی اصول و تکنیکهای ثابت در این مقطع زمانی از شرق تا غرب جهان اسلام مورد پذیرش و متداول بوده است. اصل اول، تشخیص صحیح انواع اورام، بر اساس معیار مکان و محتوای ورم بوده است. تعیین محل دقیق جراحی، رعایت اصول احتیاطی، روشهای جلوگیری از خونریزی و بخیهزدن از اصول دیگر جراحی اورام بوده است. تکنیکهای جراحی اورام نیز شامل: سه روش کلی شکافتن، قطعکردن و داغکردن بوده است. شکافتن شامل تکنیکهای شکاف عمودی (از بالا به پایین)، شکاف عرضی، شکاف بدون کشطکردن، شکافتن با تکنیک داغزدن، تکنیک هلالی و تکنیک چلیپایی بوده است. قطعکردن نیز به روش سلخکردن و تکنیک قطعکردن لوزهها و ورمهای حلق بوده است. در مواردی محدود نیز، برای درمان، از داغکردن استفاده شده است. آشنایی تخصصی با انواع ابزارهای جراحی مورد نیاز، یکی از اصلیترین اصول هر جراحی در طب دوره اسلامی است. ابزارهای تخصصی این نوع جراحی شامل داغه، انواع قلابها، نیشترها، قیچی، میل آزمایش و انبر است.
نتیجهگیری: بخش عمده اصول و تکنیکهای درمانی در حوزه جراحی اورام، در متون شاخص طبی قرن 3 تا 6 هجری قمری ارائه شده است و از قرن هفتم تا قرن سیزدهم که طب نوین وارد جهان اسلام شده، تقریبا بخش عمده منابع تکرار نظریات منابع پیشین بدون بررسی انتقادی و ارائه هر گونه نوآوری است و اساسا تلاشی نیز برای جلوبردن مرزهای این دانش انجام نشده است که شاهد آن شرح خلاصه گونه آثار مرجعی همچون «قانون» ابن سیناست. شاید علت اصلی را باید اولا در ضعف همهجانبه تمدن اسلامی و متعاقبش، افول نظام آموزش طب متکی بر مشاهده تجربی دانست و از طرف دیگر کمبودهای تکنولوژیکی و فنی مانع رشد بعد میکروسکوپیک این دانش و به تبع آن ساخت ابزارهای جدید و مناسبترین شده است.
خلاصه ماشینی:
"بر این اساس ، آثار این دوره زمانی، از شناخته شده و تأثیرگذارترین کتب ، همچون «الحاوی فی الطب » رازی، «قانون » ابن سینا، «التصریف » زهراوی تا کتب گمنام تری، همچون «فصول الاعراض » قادری بررسی محتوایی شده اند، در عین حال از لحاظ زمانی نیز، نقطه آغاز تحقیق کتاب «فردوس الحکمه » و نقطه پایان تحقیق نیز، کتاب «خزائن الملوک» شمس الدین احمد بوده است و دیدگاه های این افراد در زمینه جراحی ورم ها، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است .
نتیجه گیری: بخش عمده اصول و تکنیک های درمانی در حوزه جراحی اورام ، در متون شاخص طبی قرن ٣ تا ٦ هجری قمری ارائه شده است و از قرن هفتم تا قرن سیزدهم که طب نوین وارد جهان اسلام شده ، تقریبا بخش عمده منابع تکرار نظریات منابع پیشین بدون بررسی انتقادی و ارائه هر گونه نوآوری است و اساسا تلاشی نیز برای جلوبردن مرزهای این دانش انجام نشده است که شاهد آن شرح خلاصه گونه آثار مرجعی همچون «قانون » ابن سیناست .
تنها تحقیق مهم و کاربردی، مطالبی است که علی حسین شطشاط در جلد اول و دوم کتاب تاریخ «ألجرأحة فی ألطب ألعربی»، به معرفی پراکنده و ناقص برخی از اورام پرداخته است ، البته معرفی مصور ابزارهای جراحی در این کتاب ، بهترین و جامع ترین پژوهش انجام گرفته تاکنون است و در این مقاله نیز، مورد استفاده قرار گرفته است ، اما این کتاب در ارائه تصویری مشخص از اصول و تکنیک های جراحی، به ویژه نحوه استفاده از این ابزارها، دچار ضعف است و تنها با چند مبحث کلی برخورد میکنیم ."