چکیده:
مقاله حاضر به بررسی گونههای همخوان انسدادی چاکنایی در جایگاههای مختلف واژه، در گونة گفتاری فارسی تهرانی، میپردازد. بررسی شواهد صوتشناختی نشان میدهد که تولید گونههای آوایی متنوع این همخوان، شامل انسداد چاکنایی، واک بازداشته یا جیرجیری و کشش واکه به جبران حذف یا تضعیف آن، در مجموع بافتهای مستعد وقوع همخوان انسدادی چاکنایی در جایگاههای آغازی، میانی و پایانی واژه، منطبق بر پیوستار واکسازی در حنجره است. پردههای صوتی در حنجره، به هنگام عبور جریان هوای ششی، وضعیتهای مختلفی به خود میگیرند که این امر، به نوبة خود، باعث تغییر در میزان باز بودن فضای چاکنای میشود. این تغییر بهصورت پیوستاری است؛ بهطوریکه با تغییر وضعیت چاکنای، بهتدریج از حالت کاملا بسته به نیمهباز و سپس به کاملا باز، به ترتیب، جلوههای آوایی انسداد کامل (وضعیت بیواکی)، واک جیرجیری، واک اصلی و در مواردی نیز واک نفسی بروز میکنند که هر یک متناظر با یکی از واجگونههای همخوان انسدادی چاکنایی است.
خلاصه ماشینی:
"بررسی شواهد صوت شناختی نشـان مـیدهـد کـه تولیـد گونـه هـای آوایی متنوع این همخوان ، شامل انسداد چاکنایی، واک بازداشته یا جیرجیری و کشش واکه بـه جبـران حذف یا تضعیف آن ، در مجموع بافت های مستعد وقوع همخوان انسـدادی چاکنـایی در جایگـاه هـای آغازی، میانی و پایانی واژه ، منطبق بر پیوستار واکسازی در حنجره است .
به نظر بیجـن خـان (٢٠٠٠ ,Bijankhan)، کشش جبرانی در زبان فارسی، نتیجۀ تضعیف یا حذف کامل همخوان هـای چاکنـایی [ʔ] و [h] است و تولید آن فرایندی مدرج است ؛ زیرا تولید ایـن همخـوان هـا را در پایانـۀ هجـا، مـیتـوان به صورت پیوستاری از گونه های سخت تا خفیف در نظر گرفـت کـه در آن ، تولیـد گونـه هـای خفیف تـر، بـا کـاهش فعالیـت چاکنـایی و بسـامد پایـه ، بـه افـزایش ارتعـاش تارآواهـا و درک کشیدگی بیشتر واکۀ ماقبل میانجامد.
جدول ٢: مقادیر درصدی مربوط به موارد عدم رخداد همخوان انسدادی چاکنایی جایگاه آغاز واژه میان واژه پایان واژه مرز تکواژ گونۀ آوایی توالی واکه ای 22,2 71,4 100 75 بازهجابنـــدی 16,6 25 90 عدم تلفظ 6,6 100 50 همان گونـه کـه در جـدول ٢ ملاحظـه مـیشـود، در جایگـاه پایـانی واژه ، حـذف همخـوان انسدادی چاکنایی به عنوان عضو دوم خوشۀ همخوانی در نیمی از موارد و به عنوان تنها همخوان پایانه ، در تمامی موارد به کشش جبرانی واکه منجر شده اسـت ؛ امـا در سـایر جایگـاه هـا، عـدم تلفظ گونه های این همخوان در صورت فراهم بودن شرایط بـافتی، یعنـی مجـاورت بـا واکـه یـا همخوانی دیگر در مرز هجا، باعث تلاقی واکه ای و یا بازهجابندی شده است ."