چکیده:
انقسام علیت به خارجی و تحلیلی، کارکردهای فراوانی در فلسفه اسلامی دارد که گستره برهان از جمله آنهاست. برهان به عنوان تنها روش معتبر منطقی در اکتساب یقین، از رهگذر علیت تحلیلی بستر تحولات و کارکردهایی است. 1. کارآمدی برهان اقترانی حملی، 2. حصرگرایی اقسام برهان در «لم»، «دلیل» و «ان مطلق» (معلولین علت واحده) و رد برهان «ملازمات عامه» و 3. امکان طرح برهان «لم» در اثبات وجود حقتعالی و نقد برهان «شبه لم» از جمله تاثیرات علیت تحلیلی در گستره برهان است.
خلاصه ماشینی:
"برهان «ملازمات عامه» اگر اقسام برهان، منحصر در «لم»، «دلیل» و «إن مطلق» (معلولین علت واحد) باشند، میباید چه رویکردی در قبال برهان ملازمات عامه در پیش گرفت؟ آیا چنین قسمی از برهان اساسا وجود دارد یا نامی دیگر از «إن مطلق» است؟ درصورتیکه قسمی دیگری از برهان است، با پایبندی بر انحصار سهگانه اقسام برهان، چه نقدی بر این برهان وارد است؟ اکنون پرسشهای مزبور را بررسی میکنیم.
برای مثال طبق مبنای علامه طباطبائی، عرض به عین وجود جوهر متحقق است؛ ازاینرو اثبات حرکت جوهر به واسطه حرکت عرض، مصداق ملازمات عامه است؛ چراکه «حرکت عرض» و «حرکت جوهر» دو ملازماند که به «وجود جوهر» موجودند، و از یک ملازم (حرکت عرض) به دیگری (حرکت جوهر) میرسیم؛ اما با طرح علیت تحلیلی، «حرکت عرض»، معلول تحلیلی «حرکت جوهر» است و این برهان بازگشت به «دلیل» دارد.
حاصل آنکه هرچند ذات واجبالوجود، معلول هیچ علتی نیست، اما اتصاف ممکنات به داشتن واجبالوجود، معلول امکان ماهوی یا فقر وجودی آنهاست و چنانکه اشاره شد، مفاد براهین این مسئله هم همین است؛ اما اگر کسی در برهان لمی شرط کند که حد وسط باید علت خارجی و حقیقی باشد، نهتنها در مورد واجبالوجود، بلکه در بیشتر مسائل فلسفی چنین برهانی یافت نمیشود (مصباح، 1365، ج 2، ص 332)."