چکیده:
عناصر چهارگانه طبیعت (آب، خاک، باد، آتش) در فرهنگ اساطیری ایرانیان و حتی دیگر فرهنگ ها از جایگاه ویژه ای برخوردار است به گونه ای که از این عناصر به عنوان سرمایه هستی و یاور آفریدگار در امر آفرینش یاد می شود. پس بخاطر تقدس و ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯿﺎن، ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ و آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﯽ ﺳﺮﺷﺎر از ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ارائه ﺷﺪه اﺳﺖ. از اﯾﻦ رو ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮآن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ –ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺿﻤﻦ اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﻫـﺮ ﯾـﮏ از اﯾـﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﯿﺮی اﯾﺮاﻧﯿﺎن، ﺑﺎزﺗﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻌﻪ را در آﺛﺎر ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار دﻫـﺪ و ﻣﺸـﺨﺺ ﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪودی ﺑﺎورﻫﺎی اﺳﺎﻃﯿﺮی و ﺷﺮاﯾﻂ اﻗﻠﯿﻤﯽ در ﺗﺼﻮﯾﺮﺳﺎزی اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣـﯽ دﻫـﺪ که اﻓﺰون ﺑﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاری ﺑﺎورﻫﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و اﺳﺎﻃﯿﺮی در اراﺋﮥ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻨﻮع از ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻌﻪ، ﺟﺮﯾﺎن ﺳﻤﺒﻮﻟﯿﺴﻢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ هم در ﻧﺤﻮة ﻧﻤﺎدﭘﺮدازی از اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در اﺷﻌﺎر ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ﺑﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و او ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﻀﺎی ﺣﮑـﻮﻣﺘﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ(دوره ﭘﻬﻠﻮی) ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮی ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ اراﺋﻪ داده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﮔـﺎﻫﯽ ﺧـﺎک را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎد ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﯾﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ، در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ آب و ﺑﺎرن را ﻧﻤﺎد آزادی و رﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﻨﺪ و ﺑﺎد و ﺗﻨـﺪر و طوفان را مظهر خشم و خروش جامعه و رمز قیام و مبارزه می دانند.
خلاصه ماشینی:
"برای نمونه شفیعی کدکنی در شعری به نام «خطابۀ درود» از مجموعه اشعار«ستارة دنباله دار» حق مطلب را دربارة این چهار عنصر ادا کرده است و همین نشان دهندة اهمیت و جایگاه عناصـر اربعـه در جامعـه و فرهنگ ایرانی است : چــون بمیــرم -ای نمــیدانــم کــه ؟-بــاران کــن مــرا در مســـیر خویشـــتن از رهســـپاران کـــن مـــرا خـــاک و بـــاد و آتـــش و آبـــی کـــزان بسرشـــتیام وامگیــر از مـــن ، روان در روزگـــاران کـــن مـــرا آب را، گیــــرم بــــه قــــدر قطــــره ای در نیمــــروز بــر گیــاهی، در کــویری، بــار و بــاران کــن مــرا مشـــت خـــاکم را بـــه پـــابوس شـــقایق هـــا ببـــر ویــن چنــین چشــم و چــراغ نوبهــاران کــن مــرا بـــاد را همـــرزم طوفـــان کـــن کـــه بـــیخ ظلـــم را برکنــد از خــاک و بــاز از بــیقــراران کــن مــرا زآتشــــم شــــور و شــــراری در دل عشــــاق نــــه زیــن قبــل دلگرمــی انبــوه یــاران کــن مــرا خـوش نـدارم ، زیـر ســنگی، جــاودان خفــتن خمــوش هر چه خـواهی کـن ولـی از رهسـپاران کـن مـرا (کدکنی، ١٣٨٢: ٤٩٤) اما نهضت فکری که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در ایـران پدیـدار شـد، اندیشـمندان و روشـنفکران ایرانـی را بـا واقعیات جدید زندگی روبرو کرد، بنابراین نظام ارزشی و زیباشناسی آنان نیز به تبعیت از این دگرگونی فکری، تغییر پیدا کـرد؛ بدین معنا که این تحولات فکری منشأ به وجود آمدن تغییر در عنصر عاطفه و خیال شاعران معاصر شد و شعر معاصر جولانگاه تصاویری گردید که تا حدود فراوانی حاصل تجربه های متفاوتی با شعر کلاسیک فارسی بود.
یا نگاه شود به غزل عرفانی زیر که در آن با تکرار واژة دریا افزون بر تصویر سازی به وسیلۀ این واژه از آن به عنوان نمادی برای وسعت و بزرگی یاد میکند: خداونــــــدا دلــــــی دریــــــا بــــــه مــــــن ده در او عشــــقی نهنــــگ آســــا بــــه مــــن ده حریفـــــان را بـــــس آمـــــد قطـــــره ای چنـــــد بگــــردان جــــام و آن دریــــا بــــه مــــن ده چــــو بــــا دریــــا دلان افتــــی قــــدح چیســــت بــــه جــــام آســــمان دریــــا بــــه مــــن ده (کدکنی، ١٣٨٣: ١٦٩) باران آب در شعر شفیعی کدکنی به شکل و صورت باران نیز جلوه گر شده است و علاوه بر بار معنایی آب کـه همـان پـاکی و زنـدگی بخش بودن آن است ، معانی دیگر را ارائه میدهد که تا حدودی متاثر از شرایط فرهنگی و سیاسی عصـر شـاعر اسـت ."