چکیده:
منازعات مداوم ایران با عثمانی و برآمدنِ سلسله زندیه از ملایر، جایگاه قلمرو علیشکر را در سرنوشت تاریخی ایران برجسته نموده است. یکی از نواحی قلمرو، ملایر است که با توجه به نزدیکیاش به مرکز قلمرو علیشکر، همچنین واقعبودن بر سرِ راههای ارتباطی شرق و غرب کشور به ویژه راه عتبات، در تحولات تاریخی نقشی قابل توجه داشته است. بهرغم کمبود دادههای تاریخی، این مقاله درصدد است تا ضمن معرفی اماکن جغرافیایی، به تبیینِ چگونگی دگرگونی در وضعیت اداری، فرهنگی، اجتماعی و نظامی ملایر، نتایج و عوامل مؤثر برآن بپردازد. این مقاله نشان میدهد که در نتیجة فقدان شهر بزرگ، منطقة ملایر بعد از زوال ایلخانان، به لحاظ اداری، به عنوان بخشی از قلمرو علیشکرتابعِ همدان بوده است. موقعیت ارتباطیِ مناسبِ منطقه و افتتاح راه عتبات و عبور آن از ملایر در عهد صفویه، تراکم و تجمع ایلات قزلباش در منطقه، دشت ملایر را به عنوان یکی از مهمترین مراکز پشتیبانی از مرزها در برابر تجاوز لشکریان عثمانی در عهد صفویه درآورده و مقدمات ظهور یک بافت قدرتمند ایلی ـ نظامی را در آنجا فراهم ساخت.
خلاصه ماشینی:
قلمرو علیشکر در عهـد صفوی ، یکی از مهم ترین ایالات ایران و بیگلربیگی آن معمـولا منصـب سپهسـالاری را نیـز داشته است (میرزا سمیعا، ١٣٦٨: ٥؛ وحید قزوینی ، ١٣٢٩: ١٠٧) و حتی در زمان شاه عباس ، مدتی این قلمرو به ولایت ولیعهدنشین مبدل گردید(اسکندر منشی ،١٣٨٢: ٤٤٠/١).
راه ارتباطی اسپهان (= پایتخت ) با همدان (= مرکز قلمرو علیشکر) و راه همـدان بـا خوزسـتان از این منطقه می گذشت و حتی در اواخر عهـد قاجـار راه ارتبـاطی تهـران بـا خوزسـتان نیـز از ملایر عبور می کرد (چریکوف ،١٣٥٨: ٧٤، ٧٨؛ دمورگان ، ١٣٣٩: ١٦٠، ٢٠٩).
همچنین ، راه ارتباطی اسـپهان (به عنـوان پایتخـت ) بـا بـین النهرین (یعنـی بغـداد و عتبـات ) از دشـت ملایـر می گذشت (دمورگان ، ١٣٣٩: ١٥٩) و همچنین بـین ری و بـین النهـرین نیـز راه مسـتقیمی از طریق ملایر وجود داشت که از طریق دشت فراهان و ملایر، ری را بـه کنگـاور و کرمانشـاه متصل می ساخت (ناصرالدین شاه ،١٣٣٥: ١٦٦، ٢٤٦، عضدالملک ، ١٣٧٠: ٤٥).
ق براثر خشکسالی و حمله ملخ هـا قحطـی بزرگـی در اسـپهان حـادث شـد، بـه دستور شاه سیصد هزار من غله از پارس و قلمـرو علیشـکر بـه اسـپهان منتقـل گردید(وحیـد قزوینی ، ١٣٢٩: ٣٠٧) و همچنین سال ها بعـد، در دوران آشـفتگی هـای سیاسـی بعـد از قتـل نادرشاه ، وقتی محمدحسن خان قاجار بر اسپهان مسلط شـد، چـون آن شـهر و توابـع آن «از نظـم و نسـق زراعـت دور افتـاده بـود»، دسـتور داد تـا از دیگـر ایـالات و ولایـات همچـون طبرستان ، ری و قلمرو علیشکر «عوامل و بذر آوردند» و کشـاورزی را در اسـپهان و حومـه آن از سر گرفته و رونق دادند(رستم الحکماء، ١٣٥٢: ٦٦).