چکیده:
در قرن پنجم ه. ق نهضت مدرسه سازی تحت تاثیر اقدام خواجه نظام الملک در تاسیس مدارس نظامیه در ممالک اسلامی آغاز گردید. وی مدارس خود را به طلاب علوم دینی و پیروان فرقه شافعی اختصاص داد. او در میان گروه های مختلف شیعی، با شیعیان اسماعیلی به شدت دشمنی می ورزد و مهمترین هدف وی از تاسیس نظامیه ها مقابله با تبلیغات گسترده اسماعیلیان در ایران بود. اقدام خواجه در تاسیس مدارس نظامیه، گروههاس سیاسی و مذهبی دوست و یا مخالف او را به رقابت با وی و تاسیس مراکز آموزشی تشویق نمود. در این گفتار اوضاع علمی و مذهبی عصر نظام الملک، تاثیر آن بر اقدامات آموزشی وی و نیز نتایج و پیامدهای این اقدامات مورد بررسی قرار می گیرد.
العربی چکیده
خلاصه ماشینی:
گـسترش ایـن مدارس که در نتیجه رقابت با نظام الملک ایجاد گردید، تا حدودی صدماتی را کـه بـه علـوم عقلی وارد آمده بود، تخفیف داد و در بلندمدت عملکرد خواجه به نفع این علوم تمام شد.
٧ عبدالحـسین زرین کوب در مورد شایستگی های خواجه نظامالملک می نویسد: «قدرت و شوکت این دهقانزاده طوسی در دولت ترکمانان سلجوقی به جایی رسیده بـود که یادآور کلام منسوب به سلیمان بن عبدالملک خلیفه اموی می شد.
٢ تعمیم لفظ قرمطی و باطنی بر همة شیعیان عاملی بود که آنان را شـدیدا در تنگنا قرار داد: «سلاجقه نسبت به شیعه چندان تعصب و بدرفتاری می کردند که نظـامالملـک طوسـی بـا همة نفوذ و قدرت خود در دربار آنان، حتی از تهمت شیعی بودن نیز بیم داشت و مجبور بـه اتخاذ تدابیر خاص برای رفع این تهمت از خود بود.
» بنابراین می توان چنین استنباط کرد که خواجه در صدد نبود که با دیگر مذاهب در بیفتـد، تأکید او بر تحصیل شافعیان در مدارس نظامیه به جهت آلامی بـوده کـه شـافعی هـا در عهـد عمیدالملک کندری حنفی مذهب تحمل نموده بودند.
به هرحال اقدامات خواجه موجب گردید دیگر فرق مذهبی حداقل برای رقابـت هـم کـه شده بود، به ساخت مدارس متعدد دست بزنند و حتی زنـان هـم در ایـن زمینـه بـه فعالیـت گستردهای دست زدند.
سیاست خواجه در تخصیص این مدارس به علوم دینی ، موجب گردید که مخالفان وی نظامیه ها را به عنوان عامل انحطاط علوم عقلی در جهان اسلام معرفی نمایند.