چکیده:
یحیی دولت آبادی که در یک خانواده روحانی به دنیا آمده بود توانست به تحصیل علوم مذهبی پرداخته و هم زمان به جنبش آزادی خواهی ایرانیان برای برقرای مشروطیت بپیوندد. سعی و تلاش دولت آبادی در این دوران صرف تاسیس مدارس نوین شد و توانست با وجود مشکلات متعدد در این راه یکی از موفق ترین ایرانیانی باشد که چندین مدرسه را تاسیس کند. تفکرات روشن فکرانه و حس آزادی خواهی دولت آبادی باعث شد با دیکتاتوری قاجاریه به مبارزه برخواسته و در این راه از مروجین اندیشه های نو در جامعه باشد. او با قدرت گیری روز افزون رضاخان همانند دیگر هم قطاران خود شیفته اقدامات او شده و برای رسیدن به آرزوهایش که همانا ایرانی آزاد و قانون مدار و پیشرفته بود از او طرفداری نموده و از مشاوران نزدیک او می شود. با وقوع حوادث جدید در عرصه تاریخ این دوران و اشکار شدن نیات دیکتاتوری رضاخان، دولت آبادی که مسیر حوادث را برخلاف آنچه انتظار داشت دید تا حدودی از فعالیت های سیاسی دوری گزیده و تا پایان عمر بیشتر وقت خود را صرف امور فرهنگی کرد.
در پایان لازم است گفته شود آن چه که باث انتخاب این موضوع شد شخصیت خاص میرزا یحیی دولت آبادی می باشد. وی چون در یک خانواده روحانی به دنیا آمد و تحصیلات مذهبی را پشت سر گذاشته بود در دوران میانسالی به سیاست روی آورده بود و به یکی از ملی گرایان ایرانی با ایده و افکاری نو تبدیل می شود.
خلاصه ماشینی:
"دوم آنکـه بنـای عدالت خانه در عداد مستدعیات نبود و چون سفیر عثمانی گفت اگـر اسـتدعای آقایـان نوعیـت داشـته باشد من توسط در صلح می کنم و الا اگر مستدعیات شخصیت داشته باشد من اقدام نخواهم کـرد لـذا من ملحق نمودم به نوشتة آقایان تأسیس عدالت خانه را تا سفیر قبول کرد»٣او در ادامه می نویـسد:« پـس جمع بین قول آقای دولت آبادی و قول متحصنین با این قسم می شود که در عریضة که آقایـان بتوسـط ١- برای اطلاعات بیشتر در باره این حوادث و رویدادها رجوع شود به : کتاب نارنجی (گزارش های سیاسی وزارت امور خارجة روسیه تزاری دربارة انقلاب مشروطه ایران)، جلد یک، به کوشش احمد بشیری، تهران، نشر نـور، - ١٣٦٧، صص ١٤ و ١٥ و ملک زاده، مهدی،تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مجلـد اول، تهـران، انتـشارات سـخن ، ١٣٨٣، صص ١٣٠- ١٤٠ و ناظم الاسلام کرمانی ، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، بخـش اول، بـه اهتمـام علـی اکبـر سعیدی سیرجانی ، تهران، انتشارات آگاه،١٣٦١، صص ٧٣- ٩٠ و دولت آبادی،یحیی ، پیـشین ، جلـد دوم، ص ٤ بـه بعد و کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، ١٣٧٣، صص ٣٥- ٥٥ و Kamali, Masoud, Revolutionary Iran: civil society and state in the modernization process, press, 1998, page 94."