چکیده:
رسانهها ابزار بیان ایدئولوژیک گفتمانها هستند و از طریق آنها میتوان ایدئولوژی را به سطح جامعه تزریق کرد. از این لحاظ برای دریافت روند تطوری گفتمان حاکم، میتوان از رسانهها به عنوان مرجعی مطالعاتی استفاده کرد. سینما به علت تصویری بودن و همه گیر بودن در میان رسانههای جمعی از جایگاه والایی برخوردار است.
تغییرات گفتمانی بر نحوة رویارویی با دیگری تاثیر میگذارد. از یک سو، «دیگری» و تعریفی که از آن در طول روندهای گفتمانی گوناگون شده است برای ساخته شدن هویت ملی و اجتماعی یک ملت، نقشی اساسی ایفا کرده است. از سوی دیگر،«خودی» همواره برای تعریف هویت ملی و جداسازی خود از غیر، به غیریت سازی میپردازد و میتوان گفت که رسانههای جمعیتنها یکی از ابزار ساخت و بازتولید دیگری و بازتعریف «خود» است.
در پژوهش حاضر گفتمان «خود/ دیگری» در سینما مورد بررسی قرار میگیرد. تا نحوة بازنمایی «دیگری» و بازتولید «خود» در مقابل آن و شکل گیری هویت «خودی» تعریف شود. بنابراین «دیگری» به تنهایی مسئلة این تحقیق نبوده است و تا جایی مورد کنکاش
قرار میگیرد که «خودی» نیز حضور داشته باشد.
برای رسیدن به پاسخ مسئلة تحقیق از سه سطح تحلیل برای بررسی نمونههای منتخب استفاده شده است. چرا که سعی شده است از سطح توصیف صرف فراتر رفته و وارد تحلیل گفتمانی متون شویم. در سطح اول از الگوی روایت «بارت» برای بررسی معنای ضمنی و آشکار سکانسهای مورد تحلیل استفاده شده است و در سطح دوم الگوی «سلبی و کادوری» برای توصیف نشانه شناختی مبنای کار قرار داده شده است. در ادامه با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی ونداک، گفتمان «خود/دیگری» متن تحلیل شده است.
الگویهای مذکور واسازی و کنکاش در سطوح مختلف متن را برای محقق فراهم میکنند. با مشاهده و بررسی و تحلیل فیلمها آنچه که در مواجهه با دیگری در تمام متون دیده شده است؛ «استعارة سفر» برای مواجهه با غرب است. در تمام فیلمهای انتخابی «خودی» به سفر میرود یا از سفر غرب باز میگردد. و در اکثر نمونهها «خودی» از این مواجهه و سفر پشیمان و نادم باز میگردد. و در نهایت دیگری طرد و نفی میشود.
ایدة مسلط در اکثر قریب به اتفاق متون «بازگشت به خویشتن اصیل و بومی»، در مقابل غرب مطرود، است. غرب با ایدههای مختلف در این متون طرد میشود؛ گاهی با ایده وحشت زایی و گاه عقلانیت ابزاری غربی در مقابل «خودی» قرار داده میشود. در نتیجه آنچه از تحلیل فیلمهای بررسی شده بر میآید این است که، غرب در سینمای معاصر ایران همراه با جهت گیری رسانهای، طرد شده و منفور قلمداد شده است.رسانه ها ابزار بیان ایدئولوژیک گفتمانها هستند و از طریق آنها می توان ایدئولوژی را به سطح جامعه تزریق کرد. از این لحاظ برای دریافـت رونـد تطـوری گفتمـان حـاکم ، می توان از رسانه ها به عنوان مرجعی مطالعاتی استفاده کرد. سینما بـه علـت تصـویری بودن و همه گیر بودن در میان رسانه های جمعی از جایگاه والایی برخوردار است . تغییرات گفتمانی بر نحوة رویارویی با دیگری تاثیر می گذارد. از یک سو، «دیگـری » و تعریفی که از آن در طول روندهای گفتمانی گوناگون شده است بـرای سـاخته شـدن هویت ملی و اجتماعی یک ملت ، نقشی اساسـی ایفـا کـرده اسـت . از سـوی دیگـر، «خودی » همواره برای تعریف هویت ملی و جداسازی خود از غیر، به غیریـت سـازی می پردازد و می توان گفت که رسانه های جمعی تنها یکی از ابـزار سـاخت و بازتولیـد دیگری و بازتعریف «خود» است . در پژوهش حاضر گفتمان «خود/ دیگری » در سینما مورد بررسی قرار می گیرد. تا نحوة بازنمایی «دیگری » و بازتولید «خود» در مقابل آن و شکل گیری هویت «خودی » تعریف شود. بنابراین «دیگری » به تنهایی مسئله این تحقیق نبوده است و تا جایی مورد کنکاش قرار می گیرد که «خودی » نیز حضور داشته باشد. برای رسیدن به پاسخ مسئله تحقیق از سه سطح تحلیل برای بررسی نمونه های منتخـب استفاده شده است . چرا که سعی شده است از سطح توصیف صرف فراتر رفتـه و وارد تحلیل گفتمانی متون شویم . در سطح اول از الگوی روایت «بارت » برای بررسی معنای ضمنی و آشکار سکانس های مورد تحلیل استفاده شده اسـت و در سـطح دوم الگـوی «سلبی و کادوری » برای توصیف نشانه شناختی مبنای کار قـرار داده شـده اسـت . در ادامه با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی ونداک ، گفتمـان «خـود/دیگری » مـتن تحلیل شده است . الگوی های مذکور واسازی و کنکاش در سطوح مختلف مـتن را بـرای محقـق فـراهم می کنند. با مشاهده و بررسی و تحلیل فیلم ها آنچه که در مواجهه با دیگـری در تمـام متون دیده شده است ؛ «استعارة سفر» برای مواجهه با غرب است . در تمـام فـیلم هـای انتخابی «خودی » به سفر می رود یا از سفر غرب بـاز مـی گـردد. و در اکثـر نمونـه هـا «خودی » از این مواجهه و سفر پشیمان و نادم باز می گردد. و در نهایت دیگری طـرد و نفی می شود. ایدة مسلط در اکثر قریب به اتفاق متون «بازگشت به خویشتن اصیل و بومی »، در مقابل غرب مطرود، است . غرب با ایده های مختلف در این متون طرد می شود؛ گاهی با ایـده وحشت زایی و گاه عقلانیت ابزاری غربی در مقابل «خودی » قـرار داده مـی شـود. در نتیجه آنچه از تحلیل فیلم های بررسی شده بر می آید این است که ، غـرب در سـینمای معاصر ایران همراه با جهت گیری رسانه ای ، طرد شده و منفور قلمداد شده است
خلاصه ماشینی:
"(1382 در ادامه بر همـین اسـاس پروسـۀ پیچیـدة «غیریـت سـازی ١» در اروپـا در راسـتای تحلیل های بازنمایی فرهنگی به عنوان مفهومی سیاسی و معرفت شناختی بحث می شـود و برای رسیدن به این هدف سعی کرده اند دیـدگاه هـای میـان رشـته ای اتخـاذ کننـد تـا تحرکات فرهنگی از بازنمایی را نشان دهنـد؛ ایـن تحرکـات ، مخصوصـا در ارتبـاط بـا مطالعاتی که به بررسی فرستنده می پردازند با روشهایی کمی مانند پیمایش ؛ یا روشـهای کیفی مانند مردم نگاری ، مصاحبۀ عمیق و گروه های کانونی به طـور خـاص سـازمانهای رسانه ای را مورد پژوهش قرار می دهند در سطح دوم گیرنده همان مخاطب با روشـهای مذکور در بالا بررسی می شود اما در سطح سـوم پیـام بررسـی مـی شـود کـه اغلـب بـا روشهای کمی مانند تحلیل محتـوا و روش هـای کیفـی ماننـد نشـانه شناسـی و تحلیـل گفتمان و معنا شناسی مورد کنکاش قرار می گیرند.
یافته های تحقیق با توجه به توضیحاتی که در مـورد تطـور گفتمـان هویـت ملـی ایرانـی آورده شـد می توان بازنمایی هویتی فیلم های منتخب را در جدول خلاصه کرد: نام فیلم بازنمایی الگوی گفتمانی از خود بازنمایی الگوی گفتمانی از دیگری حاجی واشنگتن گفتمان منورالفکری نفی خود و طلب دیگری (گفتمان شباهت ) از کرخه تا راین گفتمان خلوص خواهانۀ اسلامی متاخر نفی دیگری و بازگشت به خود عرفانی تجارت گفتمان بازگشت به خویشتن اصیل نفی دیگری (ابژة وحشت ) و بازگشت به خود بومی عشق بدون مرز گفتمان بازگشت به خویشتن اصیل ایجاد تصویری آرمانی از خود در برابر تجدد (ابژة وحشت ) خانه ای روی آب گفتمان التقاطی هویت (با تاکید بر گفتمان تجدد طلبی متاخر) نفی دیگری و بازگشت به خود عرفانی مینای شهر خاموش گفتمان التقاطی هویت (با تاکید بر گفتمان تجدد طلبی متاخر) نفی دیگری و بازگشت به خود بومی و عرفانی جدول بالا به طور مجمل نحوة رویارویی خود و دیگری را در فیلم های مـورد نظـر نشان می دهد اما هر کدام از این فیلم ها به موارد خاصی از ویژگی هـای گفتمـانی مـورد بحث اشاره می کنند که باید موردی بررسی شوند."