چکیده:
در ریختشناسی (Morphology)، تأثیر محتوا بر ساختار و شکل ظاهری آثار و نیز تأثیر ساختمان اثر بر محتوا و مضمون بررسی میشود. ساختار هر اثر ارتباط تنگاتنگی با مضمون آن دارد، به طوری که هر مفهوم خاص در قالبی خاص گنجانده میشود. خاوراننامه، از حماسههای دینی کهن شیعه است که موضوع اصلی آن، داستانهایی است از سفرها و حملات حضرت علی(ع) به سرزمین خاوران، با همراهی مالک اشتر و ابوالمحجن و جنگ با قباد، پادشاه خاورزمین و امرای دیگری، مانند تهماسپشاه، جنگ با دیو و اژدها و امثال این وقایع حکایت میکند. با توجّه به مطابقت ساختار داستانهای خاوراننامه با تعریف خاصّ پراپ از قصة پریان، نگارندگان در این جستار کوشیدهاند تا به شیوة توصیفیـ تحلیلی الگویی را که ابنحسام در سرایش داستانهایش به کار بردهاست، مشخّص سازند. همچنین، شباهتها و تفاوتهای این الگو را با الگوی قصّههای پریان مقایسه و تحلیل نمایند. در مطالعة حاضر، ضمن تطبیق ریختشناسی پراپ با ساختار این قصه، به بررسی خویشکاریهای دینیـ مذهبی آن توجّه شدهاست که مسلماً در طبقهبندی پراپ وجود نداشتهاست. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مثنوی حماسیـ مذهبی خاوراننامه با وجود مذهبی بودن، بسیاری از کارکردهای خاصِّ قصّههای پریان را دارد و علاوه بر این، از کارکردهای دیگر که مختص حماسههای مذهبی است، از جمله دعوت به دین، پذیرش دعوت، نپذیرفتن دعوت و... برخوردار است.
خلاصه ماشینی:
خـاوران نامـه ، از حماسـه هـای دینـی (ع )کهن شیعه است که موضوع اصلی آن ، داستان هـایی اسـت از سـفرها و حمـلات حضـرت علـی بـه سرزمین خاوران ، با همراهی مالک اشتر و ابـوالمحجن و جنـگ بـا قبـاد، پادشـاه خـاورزمین و امـرای دیگری، مانند تهماسپ شاه ، جنگ با دیو و اژدها و امثـال ایـن وقـایع حکایـت مـیکنـد.
کتاب خاوران نامه یک مثنوی حماسی است که در آن افسانه ها و داستان هـای خیـالی از سفرها، جنگ ها و دلاوری هـای حضـرت علـی بـن أبـی طالـب (ع ) و یـارانش ، مالـک اشـتر و ابوالمحجن در سرزمین خاوران ، با شاه خاور به نام «قباد» و شاهان بت پرسـت دیگـر بـه نـام «طهماس »شاه ، «صلصال »شاه و سپاه دیوان و اژدها به نظم کشیده شده است .
با توجه به این تعریف و سایر تعریف ها از کارکرد، با مطالعۀ کتاب خاوران نامه ، عـلاوه بر نمود برخی از کارکردهای پراپ ، شاهد کارکردهایی هستیم ؛ نظیر: دعوت به دین ، پذیرش دعوت ، مسلمان شدن بدون دعوت ، نپـذیرفتن دعـوت ، خشـم و غضب قهرمان و یاریگران وی، خشـم و غضـب شـریر و یـاریگران وی، یـاری خواسـتن از لات ، سیاست کاری قهرمان معادل با فریبکاری شریر، ظاهر شدن یاریگر، شـادکامی بعـد از اسلام ، قرار گرفتن قهرمان بر سر دوراهی، اسیر و زنـدانی کـردن قهرمـان و یـاریگران وی، اسیر و زندانی کردن شریر و یاریگران وی، دعوت شخصیت مذهبی بـه آیـین بـت پرسـتی، نپذیرفتن دعوت آیین بت پرستی، آزمون قهرمان از سوی شریر، ظاهر شدن یاریگر.