چکیده:
نیشابور از شهرهای شرق اسلامی است که در دوره هایی از تاریخ اسلامی در علوم و توسعه آن جایگاهی ممتاز داشت. توجه علمای بزرگ به این شهر و حتی اقامت در آن، نیشابور را به یکی از مهمترین مراکز علمی آن دوران تبدیل کرد. موقعیت ممتاز نیشابور، جغرافی نویسانی چون یاقوت حموی را به ارائه گزارشی در خور از این شهر وا داشته است.
یاقوت حموی تاریخ و تحولات این شهر را در کتاب معجم البلدان و شرح حال علما، متفکران و ادبای این دیار را در معجم الادباء آورده است. این امر سبب شده است که یکی از غنی ترین گزارشها درباره نیشابور فراهم شود. حضور اندیشمندان و صاحب نظران در سده های چهارم به بعد به رونق علمی آن شهر افزود و اوج آن تا پیش از حمله مغول زمینه رشد و تعالی را برای آنان فراهم آورد.
بررسی وضعیت شهر نیشابور در سده های فوق و یافتن علل و چگونگی تحولات علمی آن با اتکا به نوشته های یاقوت حموی از اهداف این مقاله است.
خلاصه ماشینی:
نیشابور و پایگاه علمی آن از منظر یاقوت حموی مطالعه موردی سده های چهارم تا ششم هجری دکترشهلا بختیاری 1 نیشابور از شهرهای شرق اسلامی است که در دوره هایی از تاریخ اسلامی در علوم و توسعه آن جایگاهی ممتاز داشت.
یاقوت کوشیده است اطلاعات جامعی درخصوص نیشابور ارائه دهد؛ به همین سبب در آغاز، اختلاف آرا در نامگذاری شهر را نقل کرده است: گروهی گفتهاند شاپور از آن منطقه که روستاهای زیادی داشت عبور میکرد که گفت خوب است در این منطقه شهری باشد و به آن نیشابور گفته شود.
وی در معجم الادباء، ضمن سخن گفتن از ادبا و علمای نیشابور از برخی محلات شهر نام برده است: «باخرز» محلهای که علیبن حسین باخرزی به آن منسوب بود، 26 «میدان» 27 و «حیره» که در زمان یاقوت ویران شده بود 28 و محله عسکر.
یاقوت در این بخش نیز تفاوتها را از نظر دور نداشته، به روایت دیگری در مورد فتح نیشابور در زمان خلافت عمر به دست احنف بن قیس اشاره کرده است که با نقض عهد مردم شهر در زمان عثمان، وی عبدالله بن عامر را اعزام کرد و او بار دیگر شهر را فتح کرد.
یاقوت به نقل از دیگران حسینبنعلی بنیزید ابوعلی نیشابوری را حافظ و یگانه زمان خود در حفظ قرآن، تقوا و پاکدامنی خوانده است که در شرق و غرب مشهور بود و در طلب علم شهرهای نیشابور، هرات، نساء، جرجان، مروالرود، ری، بغداد، کوفه، واسط، اهواز، اصفهان، مناطقی از شام، مصر و بیتالمقدس را زیر پا گذاشت و از علمای آن نواحی حدیث جمع کرد و سرانجام در نیشابور درگذشت.