چکیده:
در این مقاله نخست رویکرد حکمت متعالیه و عرفان نظری پیرامون نظریه تجلی به اجمال بیان شده، اقسام تجلی برشمرده شده و مسئله خلق جدید (مدام) تبیین گردیده است و در همین راستا مقایسه حضرات خمس عرفا، و مقامات هر کدام از حضرات و مراتب هستی در حکمت متعالیه مورد بررسی قرار گرفته و معنای تجلی وجودی و نیز نحوه ارتباط حق و خلق بیان گردیده است. نخسین تطور نفس رحمانی از منظر عرفان نظری تعین اول و از منظر حکمت متعالیه عقل اول است. مقام انسان کامل مهمترین بحث مقامات است که عرفا استجلاء را تنها در تجلی آن محقق میدانند نظریه عارفان بزرگی همچون صدرالدین قونوی در مفتاح و مقام انسان کامل در این پژوهش بیان شده است. از دیدگاه حکمت متعالیه انسان کامل متصل با عقل فعال غایت ایجابی عالم در نظر گرفته شده است با این بیان که ملاصدرا اوج کمال انسان را همان عقل
مستفاد از عقل فعال در نظر می گیرد ولی عرفا مرتبه عقل فعال را از شئون انسان کامل به حساب می آورند.
خلاصه ماشینی:
"بدین معنا تجلی وجودی در عرفان نظری عبارتست از ظهور حق در کسوت اسماء و صفات، بعبارت دیگر تجلی صورت فائض و ظاهر از حق است، بدون آنکه در مقام ذات خللی ایجاد کند اما لازم به یادآوری است که در عرفان عملی ابنعربی اصطلاح تجلی به انوار عینی آشکار شده بر قلب سالک اطلاق میشود و تجلی در مقابل استتار قرار گرفته است.
از دیدگاه حکمت متعالیه چون صادر اول، هم ذات خود را تعقل میکند و هم وجوب وجود حق تعالی را عاشق جلال و جمال حق است و دارای ماهیت امکانی ذاتی است لذا از جهت وجود ذات موجودی بنام نفس رحمانی از وی صادر میشود و از حیث مشاهده حضرت حق موجودی بنام عقل ثانی از وی صادر میشود و از جهت ماهیت و امکان ذاتی فقر، موجودی بنام جسم از وی صادر میشود و بدین ترتیب سلسله طولیه وجود نسبت به قرب و بعد از مبدأ کل پدید میآید که در عین حال همگی مخلوق حق هستند.
این موضوع از دیدگاه حکمت متعالیه با بیان فلسفی بدیننحو تبیین میشود که معلول با تمام ویژگیهایش پیش از ایجاد شأنی از شئون علت بوده و در فرآیند ایجاد صورت تفصیلی خود را بعنوان معلول نشان میدهد بدون تغییر در هیچیک از لوازم و ویژگیهایش، همین بیان در مورد وجود نامتناهی مطرح میشود که خداوند همه چیز را فراگرفته است و به همه حقایق علم دارد این به معنای سلب اراده از مراحل نازلتر وجود نیست.
هرگاه نفس رحمانی با اعیان ثابته در تعین ثانی قرین شود، تعینات و تجلیات خلقی بوجود میآید، یعنی اراده حق تعالی به آنها تعلق گرفته است که این اراده یک کن وجودی در پی دارد که همان فیض مقدس و تجلی وجودی است."