چکیده:
مهمترین عوامل موثر بر تغییرات کیفی آبخان دشت نیشابور
ولایتی سعداله*
* دانشگاه فردوسی مشهد
آبخان دشت نیشابور با وسعتی معادل 3200 کیلومتر مربع، بخش میانی حوضه آبریز کالشور نیشابور را تشکیل می دهد. آب ذخیره شده در آبخان این دشت از راهها و مسیرهای مختلف وارد آن می گردد. بخشی از طریق نفوذ مستقیم نزولات جوی است که در سطح دشت نازل می شود، قسمتی از راه نفوذ در بستر رودخانه ها، بویژه در محدوده مخروط افکنه ها، بخشی به صورت نفوذ جانبی از ارتفاعات اطراف می تواند وارد آبخان گردد و بالاخره قسمتی از آب نفوذ کرده به مخزن از نفوذ آب برگشتی کشاورزی، صنایع و فاضلاب چاههای جذبی در شهرها و روستاها می باشد.
با توجه به این که کیفیت آب آبخان دشت نیشابور از نظر تیپ در نقاط مختلف آن متفاوت است و بویژه این که جریان دائمی آب شور از وسط دشت عبور می کند، این سوال پیش می آید که کدام عامل و یا چه عواملی عمده در تفاوت کیفی آب و یا شور شدن آن نقش دارند. با توجه به آنچه در مقاله آمده است، مشخص شده که سه عامل مهم یعنی سازنده های زمین شناسی؛ اقلیم حاکم بر منطقه، افت مستمر سطح آب زیرزمینی آبخان در اثر اضافه برداشت توسط چاههای عمیق، در این رابطه نقش موثر دارند.
- عامل زمین شناسی: رسوبات تخریبی میوسن که دارای املاح قابل حل زیادی هستند، در بخش جنوب شرقی حوضه و نیز در حاشیه ارتفاعات شمالی و جنوبی پراکنده بوده و سبب شور شدن آب سطحی و زیرزمینی می شوند.
- اقلیم حاکم بر منطقه: بویژه بالا بودن درجه حرارت هوا، در سطح دشت سبب تبخیر زیاد آب و افزایش املاح آن می گردد.
- عامل اضافه برداشت: سطح آب زیرزمینی آبخان بطور مداوم از سال 1371 به این طرف در اثر اضافه برداشت توسط چاههای عمیق هر ساله بطور متوسط حدود 0.2 متر افت می نماید. افت مستمر سطح آب زیرزمینی سبب افزایش املاح آب گشته و هر چند افت سطح آب زیرزمینی بیشتر می شود بر مقدار املاح آن نیز اضافه می گردد.
خلاصه ماشینی:
"-عامل زمینشناسی:رسوبات تخریبی میوسن که دارای املاح قابل حل زیادی هستند،در بخش جنوب شرقی حوضه و نیز در حاشیه ارتفاعات شمالی و جنوبی پراکنده بوده و سبب شور شدن آب سطحی و زیرزمینی میشوند.
عوامل مختلفی میتوانند بر کیفیت آب آبخان یک دشت نقش داشته باشند که عبارتند از: -سازندهای زمینشناسی دارای کانیهای قابل حل زیاد؛ -عوامل اقلیمی،بویژه بالا بودن درجه حرارت هوا و بارندگی کم؛ -نفوذ فاضلاب کارخانهها و واحدهای تولیدی؛ -افت مستمر سطح آب زیرزمینی؛ -پیشروی جبههء آب شور(در مناطق ساحلی و کویری)؛ هدف اصلی این مقاله بررسی سه عامل زمینشناسی،اقلیمی و افت سطح آب زیرزمینی میباشد.
بگونهای که در بخش کلیات خواهیم دید،این (به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل شمارهء 2:مقطع زمینشناسی در چاه اکتشافی شماره 3 واقع در استادیوم ورزشی شهر نیشابور رسوبات تأثیر منفی بر کیفیت آب سطحی و زیرزمینی منطقه دارند.
بویژه اینکه بخش میانی دشت نیشابور از رسوبات دانهریز با شیب کم تشکیل یافته و آب زیرزمینی با حرکتی بسیار کند و بطئی در عمق کم به طرف خروجی دشت حرکت میکند و در فصل تابستان به شدت تحتتأثیر حرارت بالای هوا واقع شده و درنتیجه حجم قابل توجهی از آب تبخیر گشته و املاح آن باقیمانده و سبب افزایش غلظت نمک زمین و آب میشود.
در شکل شمارهء 10 مشخص است که بخش وسیعی از آبخاندشت نیشابور دارای آب یا تیپ کلرور سدیک میباشد و آبهایی از نوع سولفاته کلسیک،تنها بخش بسیار کوچکی از آبخان را در قسمت شمالی دشت اشغال میکند که قطعا از سازندهای ژیپس و ایندریت موجود در منطقه متأثر میباشد."