چکیده:
زاینده رود و اصفهان
حسینی ابری سیدحسن*
* دانشگاه اصفهان، پژوهشکده امیرکبیر
شهر اصفهان در حاشیه کویرهای حوزه داخلی ایران، بخش مهمی از اعتبار و عظمت اقتصادی، تاریخی، علمی، هنری و سیاسی خود را مدیون زاینده رود و تداوم جریان و توزیع متناسب آن در سطح شهر بوده است. چه، اصفهان، بدون زاینده رود هرگز قادر نبوده است به چنین ویژگی هایی که در مجموع آن را به "نصف جهان" مرسوم نموده است، نایل گردد.
با اندکی تامل، می توان آثار زاینده رود را در همه احوال این شهر به آسانی دریافت. همان طور که "مصر را هدیه نیل دانسته اند"، اصفهان نیز هدیه زاینده رود است؛ زیرا اصفهان از لحاظ موقعیت جغرافیایی، از سه سوی در محاصره کویر (شرق، شمال و جنوب) قرار گرفته، و جبهه غربی آن نیز با متوسط 50 ساله بارندگی سالانه حدود 125 میلی متر و تبخیر بیش از 3000 میلی متر، جزو مناطق صحرایی است. از این رو، اصفهان را باید شهری کویری به شمار آورد. اما طی تاریخ گذشته، شهر اصفهان و حومه جدایی ناپذیر آن در همه حالات (سالهای خشک یا مرطوب) همواره 6 سهم از 33 سهم کل آب زاینده رود (18 درصد) را به خود اختصاص می داده، که از طریق نهرهای متعدد و شعب آنها - هم در سطح باغها و مزارع شهر (158 باغ و مزرعه حقابه دار) و هم در حومه پیرامون آن- توزیع می شده است. به همین دلیل، خشکی و قطع جریان این رودخانه در شهر اصفهان بندرت صورت گرفته است؛ آن هم، بر اساس تقویم آبیاری، هرگز از 11 روز در هر 18 روز فراتر نرفته است. طی دو سال گذشته (سالهای 1380 تا 1381) و قطع مداوم نزدیک به دو سال زاینده رود بر روی اصفهان، آثار و پیامدهای مختلفی را در ابعاد اقتصادی و ابنیه تاریخی، چهار فصل بودن، لطافت محیط و پیشروی کویر، و متعاقب آن مسایل اجتماعی شهر بر جای گذاشته و خواهد گذاشت، نویسنده مقاله با استناد به مطالعات بلند مدت اسنادی و بررسیها و اندازه گیری های میدانی به آن پرداخته است. در نهایت نیز راه حلهایی در جهت کاهش مسایل آینده ارایه گردیده است.
خلاصه ماشینی:
"اما طی تاریخ گذشته،شهر اصفهان و حومهء جداییناپذیر آن در همه حالات(سالهای خشک یا مرطوب)همواره 6 سهم از 33 سهم کل آب زایندهرود(18 درصد) رابه خود اختصاص میداده،که از طریق نهرهای متعدد و شعب آنها-هم در سطح باغها و مزارع شهر (158 باغ و مزرعهء حقابهدار)و هم در حومهء پیرامون آن-توزیع میشده است.
سهم شهر اصفهان از آب رودخانه که از طریق 9 نهر اصلی(مادی)و شعب فرعی آنها در سطح شهر توزیع میشده است،تا دوران اخیر این شهر را بهصورت باغشهر(وجود 158 باغ و مزرعهء حقابهدار در شهر و حومه)(طومار شیخ بهایی،1307،12 تا 15)و معابر آن را بهصورت کوچهباغها،و در نهایت یکی از مطلوبترین سکونتگاههای شهری در خاورمیانه درآورده بود.
بهعبارتی دیگر،چه در مواقع خشکسالی و چه در سالهای پرآبی،جریان رودخانه بهصورت گزینشی بر روی شهر قطع نمیشده است،بلکه به علل گوناگون-ازجمله 158 باغ و مزرعهء حقابهدار،بناهای عظیمی که فونداسیون آنها از ساروج ریخته شده و برای پایداری آنها به رطوبت نسبی زمین نیاز است-این سهم خاص و تداوم آن در هر میزان،شهر اصفهان را بهصورت باغشهر درآورده بود،بهگونهای که بعضی سیاحان خارجی سواد اصفهان را بهخاطر وجود باغهای زیاد و 400 مسجد قدیمی با عمر بیشاز 250 سال از حال تحریر(محاسبه از کتاب نصف جهان،1340،ص 40 تألیف حدود 1270 هـ.
زهکشهای دستساز علاوهبر زاینده رود و چاله شمالی شهر بهعنوان زهکش طبیعی،معماران گذشته از طریق حفره زهکشهایی در مناطق مختلف،به حفاظت آثار تاریخی و بازیابی آبهای نفوذی در جهت گسترش کشاورزی حومه شهر اقدام کرده بودند،که تا حدود 40 سال قبل فعال بود و آثار آن هنوز در مناطق مختلف مشهود است."