چکیده:
آتشکدهی آذرفرنبغ که براساس متون تاریخی به روحانیان زرتشتی تعلق دارد، در کنار نیایشگاههای آذرگشنسپ و آذربرزینمهر، بهعنوان یکی از سه آتشکدهی بزرگ دورهی ساسانی بهشمار میرود. شرقشناسان و باستانشناسانی که تاکنون در زمینهی سازههای مذهبی دورهی ساسانی به پژوهش پرداختهاند، بر این موضوع اتفاقنظر داشتهاند که مکان احتمالی این نیایشگاه از اوایل دورهی ساسانی در کاریان فارس قرار داشته است. از مطالعهی متون مرتبط با مکان آتشکدهی آذرفرنبغ میتوان به این نکته پیبرد که باوجود اشارات منابع دوران اسلامی به وجود آتشکدهای مهم در کاریان، غالب آنها بهصراحت از یکسان بودن آتشکدههای کاریان صدر اسلام و آذرفرنبغ دورهی ساسانی سخن نگفتهاند. در این پژوهش سعی گردیده تا به این پرسش که مکان نیایشگاه آذرفرنبغ در دورهی ساسانی در کجا قرار داشته و در صورت جابهجایی در چه بازهی زمانی جابهجا شده، پاسخ داده شود. تحقیق پیشرو براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و از نظر ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی میباشد؛ برای گردآوری دادهها در ابتدا بهصورت کتابخانهای منابع مکتوب تاریخی مرتبط با مکان این نیایشگاه که عموماً سدههای سوم تا هفتم هـ.ق. را دربر میگیرند، مورد مطالعه و از سنجش و آنها با یکدیگر محدودهی احتمالی مکان آذرفرنبغ مشخص گردیده، سپس بهصورت میدانی-کتابخانهای و با بررسیهای باستانشناختی سازههای مذهبی حائز شرایط، مورد مشاهده و مطالعه قرارگرفتهاند تا درنهایت با تطبیق و مقایسهی نتایج بهدست آمده، مکان احتمالی نیایشگاه آذرفرنبغ و همچنین تاریخ احتمالی تغییر مکان آن مورد تحلیل و سنجش واقع گردد. این پژوهش از این منظر، میتواند مورد اهمیت باشد که احتمالات نوینی را در رابطه با مکان آتشکدهی آذرفرنبغ معرفی مینماید. نتایج این پژوهش نشان میدهد که مکان احتمالی آتشکدهی آذرفرنبغ در مدت طولانی از حکومت ساسانیان در نزدیکی دارابگرد بوده و احتمالاً در اواخر این عصر و یا حتی در زمانی پس از دورهی ساسانی، شاید به مناطق دیگری مانند کاریان منتقلشده است.
خلاصه ماشینی:
پرسش هاي پژوهش نگارنـدگان در ايـن نوشـتار، سـعي کرده انـد تـا بـه سـه پرسـش پاسـخ دهنـد؛ نخسـت ، آن کـه کيفيـت اشـارات منابـع مکتـوب دوره ي اسـلامي بـه مکان نيايشـگاه آذرفرنبـغ چگونه بـوده ؟ دوم ، آيــا ناحيــه ي کاريــان به عنــوان مطرح تريــن گزينــه تــا بــه امــروز، ميتوانــد براســاس ارزيابــي متـون تاريخـي به عنـوان مکان احتمالـي نيايشـگاه آذرفرنبغ در تمـام دوره ي ساسـاني موردپذيرش قـرار گيـرد؟ و در نهايـت آخريـن و مهم ترين پرسـش دربـاره ي مـکان احتمالي نيايشـگاه آذرفرنبغ در دوره ي ساسـاني اسـت و اين کـه براسـاس تطبيـق منابـع مکتـوب اوايـل دوره ي اسـلامي بـا شــواهد باستان شــناختي چــه مکان هايــي را در بازه هــاي زمانــي گوناگــون ميتــوان بــه مــکان احتمالـي آذرفرنبـغ در دوره ي ساسـاني منتسـب نمود؟ روش شناسي پژوهش ايـن نوشـتار، از نـوع تحقيقـات بنيـادي و از منظـر ماهيـت و روش تحقيـق به صـورت تاريخـي و توصيفي-تحليلــي اســت ؛ هم چنيــن روش گــردآوري داده هــا در آن کتابخانه اي-ميدانــي بــوده و بـه ايـن شـکل اسـت کـه در ابتـدا و به صـورت کتابخانـه اي بـا مطالعـه ي متـون تاريخـي مرتبط بـا مـکان نيايشـگاه آذرفرنبـغ کـه عمومـا سـده هاي سـوم تـا هفتـم هــ.
شواهد باستان شناختي بــا بررســي متــون گوناگــون تاريخــي، ايــن نکتــه روشــن ميشــود کــه کاريــان در اواخــر دوره ي ساســاني و ســده هاي نخســتين هجــري، بخشــي از کــوره ي اردشــيرخره بــوده و ايــن درحالـي اسـت کـه غالـب متـون اشـاره کننـده بـه وجـود آتشـکده اي مهـم در کاريـان ، اشـاره اي بــه پيشــينه ي آتشــکده کاريــان و نيايشــگاه آذرفرنبــغ يــا آذرخــوره نداشــته اند و از چهــار متــن عربـي نيـز کـه بـه آذرفرنبـغ اشـاره نموده انـد، سـه مـورد، دارابگـرد را به عنـوان محـل آذرفرنبـغ پـس از خـوارزم ذکـر کرده انـد؛ اگـر ايـن احتمـال کـه مـکان نيايشـگاه آذرفرنبـغ در محـدوده ي دارابگـرد بـوده را بپذيريـم ، آن گاه بـر طبـق شـواهد باستان شـناختي کـه تاکنـون به دسـت آمده ، ميتــوان در محــدوده ي کــوره ي دارابگــرد دوران ساســاني بــه پنــج ســازه ي مذهبــي اشــاره کــرد٦.