چکیده:
داوری ایزدی یا همان اوردالی درگذشته دور تقریبا دراکثرملت هابرای اثبات جرم استفاده می شده است. اوردالی در امور کیفری ومدنی متفاوت بوده یعنی در امورکیفری اوردالیست متهم بوده ودرامور مدنی خواهان بوده است. در این تاسیس موقعیت اجتماعی افراد موثربوده وگاهی به عنوان دلیل اثبات جرم وگاهی به عنوان مجازات به کار می رفته است. سوالی که دراینجا مطرح است این است که چرا اوردالی در برهه ای از زمان یکی از مهمترین دلیل اثبات دعوا بوده ولی به تدریج کمرنگ وسپس منسوخ شد؟ بررسی تاریخی این تاسیس نشان می دهد که استفاده از دلایل متقن تر و منطقی تر به تدریج موجب حذف این نهاد شده لیکن هنوز و درزمان معاصرنیزمی توان رد پایی از اوردالی را در مواردی مثل سوگند خوردن وقسامه دید. با این تفاوت که در این موارد به به حقوق متهم بیشترتوجه شده است. در مقایسه قسامه با اوردالی نمی توان گفت که قسامه نوعی اوردالی است. اما می توان ردپای اوردالی را درآن دید و استفاده ازآن درگذشته را تا حدودی توجیه کرد.
خلاصه ماشینی:
"(نجفی ابرندآبادی، ١٣٧٨، ٢٧٦، ٢٧٧) درایران تاپایان سلطنت ساسانیان ازمحاکمه "ورنگ " استفاده می شدوپس ازوروداسلام به ایران مانندبسیاری ازآداب و رسوم ومقررات دیگرمحکوم به فناگردیدوچون مخصوصاحقوق اسلام به هیجوجه بااین نوع محاکمه موافقت نداشت به سرعت متروک شدوجودقسم وقسامه درحقوق اسلام وهمچنین تحلیف گواهان وطرفین دعوی وقبول قسم به عنوان یکی ازادله اثبات دعوادرنظامهای مختلف دادگستری جدیدراشایدبتوان بازمانده ویادآوری ازاوردالی ازاین شکل دادرسی باستانی دانست ٠(حسنی ١٣٥٣شماره ٣٥، ٣٦) "اوردالی دراروپاکم کم ازرونق افتاد مخصوصا درفرانسه در زمان سن لویی که درسالهای ١٢٢٦-١٢٨٠میلادی پادشاهی می کرده است به مخالفت بااین نوع محاکمه برخاست درقرن چهاردهم اوردالی دیگرازرونق گذشته برخوردارنبودودرقرن ١٥به دستور کلیسادرتمام اروپاسوگندمبنی بر بی گناهی شخص جایگزین آن شدیعنی متهم دیگر مجبور نبود متحمل اوردالی شود بلکه باسوگندی که مبتنی بر بی گناهی اوبود تبریه می شد٠همچنین نفوذحقوق رم درزوال اوردالی نقش داشته ورواج شکنجه وتعذیب متهم درسلب اعتباراوردالی مؤثربود٠برکناری اوردالی در اروپایکباره اتفاق نیفتاد بلکه کم وبیش برخی ازانواع آن ازجمله آزمایش آب سرد وتابوت تااواسط قرن ١٨در بعضی ازکشورهای اروپایی موردعمل واقع می شده است ٠(همان ، منبع ) به نظر می رسد به تدریج با پیشرفت علوم وزیاد شدن ادله اثبات دعوا اوردالی از شمار ادله خارج وبه انزوا رفت چون بوجود آمدن علم قاضی در کنار سایر ادله کمک شایانی به اثبات وکشف جرم کردوشاید دلیل ارزشمند بودن اوردالی در گذشته به این خاطر بوده که ادله بسیار محدود بوده مثلا در اقرار به عنوان ادله شاید مجرم هیچگاه به جرمش اعتراف نمی کردویا در اکثر موارد جرم در خفا انجام می شده وشاهدی وجود نداشته است بنابراین تنها روشی که می توانست در نبود این ادله جرم را اثبات کند اوردالی بود همان طور که در زمان حاضر بیشتر جرایم باعلم قاضی اثبات می شوند."