چکیده:
به باور شهید صدر عدالت اجتماعی ارزشی اصیل، مبنایی اساسی و رکنی بیبدیل در اسلام است. در این مقاله با بررسی کامل آثار وی با روش دلالتپژوهی، دلالتها و نکاتی از متن آثار ایشان استنباط گردیده و نوعی تفسیر متن به متن صورت پذیرفته است تا جوهره اندیشه شهید صدر درباره عدالت اجتماعی فهمیده شود. به باور صدر، عدالت بهعنوان ارزشی توحیدی در موضوعهای مختلف، معنای خود را مییابد. در ساحت فردی، عدالت به معنای رعایت حد اعتدال و استقامت در شریعت است و ساحت حیات جمعی در پیوند با استخلاف عامه انسان، عدالت اجتماعی متضمن دو رکن تعادل اجتماعی و تأمین اجتماعی است که رکن دوم بر دو طریق مردمی و دولتی صورت میپذیرد. بنابراین، عدالت اجتماعی متقارن با نوعی توازن اجتماعی است و کارکرد رکن تأمین اجتماعی برگشت جامعه به توازن مورد هدف. از اینرو، در کنار معیار کار، معیار نیاز نیز بهعنوان اصل حاکم بر حوزه تأمین اجتماعی در مکتب اجتماعی اسلام پذیرفته شده است. از دیگر سو، تفاوت سویه مردمی و دولتی در مسئله تأمین اجتماعی به باور شهید صدر در گستردگی این دوسویه است. در نگاه صدر، نظریه عدالت اسلامی، عنصر اصلی مکتب اجتماعی اسلام و دارای برنامه تفصیلی است که شریعت در اختیار ما قرار میدهد. اقامه عدالت اجتماعی نیازمند مداخله مستقیم و حداکثری دولت اسلامی خاصه در «منطقة الفراغ» است و بزرگترین مانع اقامه عدالت در دیدگاه او وابستگی به دنیاست.
خلاصه ماشینی:
(به تصویر صفحه مراجعه شود) (به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول شماره 1: پژوهشهای پیشین در نظریه عدالت شهید صدر در بیشتر پژوهشها درباره اندیشه عدالت اجتماعی شهید صدر، عدالت در اندیشه آن متفکر تنها به مواردی محدودشده که ایشان به شکل مستقیم به موضوع عدالت اجتماعی پرداخته است؛ این در حالی است که همچنانکه خود آن متفکر اشارهکرده است، هر جا سخن از نظام اجتماعی اسلام و مکتب اجتماعی اصلاحگر آن است، محور اصلی اندیشه عدالت اجتماعی است.
بهلحاظ روشی، مکتب اسلام جهت تحقق اهداف، به عامل روحی و درونی اهمیت بسیار میدهد و تلاش میکند میان عامل روحی و روش اجرایی ترکیبی قرار دهد که موجب رسیدن به هدف شود؛ برای نمونه، شهید صدر در بحثی درباره کفالت متقابل و نحوه توزیع درآمد در جامعه به این موضوع اشاره میکند که چهبسا عملی در ظاهر بر اساس مکتب اسلامی و مکتبهای مادی یکسان تلقی گردد؛ مثلا برای رفع نیاز نیازمندان، مالیاتی از ثروتمندان اخذ میشود، از نگاه مکتب اسلام، صرف این کار، اصل کفالت متقابل را تحقق نبخشیده است بلکه اسلام این کار را فاقد عامل روحی و انگیزشی در انسان تلقی میکند (همو، 1393ب: 350).
به باور شهید صدر اقامه عدالت اجتماعی در چندین سطح تحقق میپذیرد که وضعیت حداقلی آن عمل به احکام اسلامی در حد فقه فردی است، ولی وضعیت حداکثری را نیز شامل میشود که به معنای تحقق کامل مکتب اجتماعی اسلام با برنامه مشخص آن است (همان: 64).