چکیده:
باغ، فارغ از شکل معمارانه آن، یکی از مفاهیم کلیدی در تاریخ هنر ایران از دوران باستان تا عصر اسلامی به شمار می آید؛ به گونه ای که در شکل دهی به فرم، مضمون، موضوع و محتوای بسیاری از آثار هنری در هنرهای مختلف، از جمله معماری این سرزمین، نقشی محوری و تعیین کننده داشته است. هدف پژوهش حاضر بررسی این مفهوم و جنبه های تعیین کننده آن در هنر و فرهنگ دوره صفوی است. مسئله این است که باغ در جایگاه مفهوم فکری و معرفت شناختی چه نقشی در شکل گیری بسیاری از جریان ها و آثار هنری دوره صفوی و به ویژه فرش داشته است؟ این تحقیق بر اساس ماهیت و روش از نوع پژوهش های تاریخی ـ توصیفی ـ تحلیلی به شمار می آید و از روش کتابخانه ای برای گردآوری داده ها بهره برده است. همچنین برای تحلیل داده ها و رسیدن به پاسخ مسئله در این تحقیق از نظریه گفتمان میشل فوکو و نظریات لاکلا و موفه به عنوان چارچوب نظری استفاده شده است. نتیجه پژوهش نیز نشانگر آن است که با توجه به ویژگی های تعیین کنندگی، نظم بخشی و معنادهی، مفهوم باغ در شکل دادن فرمی، مفهومی، مضمونی و محتوایی، یک گفتمان معرفت شناختی در هنر دوره صفوی است؛ بنابراین، می توان از باغ به عنوان گفتمانی مسلط در هنر و فرش دوره صفوی یاد کرد.
Regardless of its architectural features، garden is one of the key concepts in Persian art history from the ancient times to the Islamic period with a significant role in different arts، especially in architecture، from conceptual، formal and also contents-based points of view.
The main aim of this research is a comprehensive study of garden concept and its significant role in Safavid art and culture.
This paper is to question the status of garden in the role of epistemology and thought concept in forming many of movements and artworks of Safavid period، esp. in the art of carpet weaving.
This Historic، descriptive and analytic research with its library-based data collection method practices Michael Foucault’s discourse theory and ideas of Laclau and Mouffé to analyze the gathered information.
Results show that regarding its conceptual، determinant and regulative characteristics، the concept of garden is an epistemological discourse in forming the configuration، concept and context of Safavid art. Accordingly، garden is a dominant discourse in art and rugs of Safavid period.
خلاصه ماشینی:
گفتمان باغ در فرش صفوی چکیده: باغ، فارغ از شکل معمارانۀ آن، یکی از مفاهیم کلیدی در تاریخ هنر ایران از دوران باستان تا عصر اسلامی به شمار میآید؛ بهگونهای که در شکلدهی به فرم، مضمون، موضوع و محتوای بسیاری از آثار هنری در هنرهای مختلف، از جمله معماری این سرزمین، نقشی محوری و تعیینکننده داشته است.
چنانچه بپذیریم که مجموعهای از مفاهیم و معانی پدیدۀ باغ موجب شکلگیری ساختاری مسلط و نظمدهنده بر اندیشه و تفکر هنرمندان ایرانی بوده است، آیا تفکری ساختاریافته چون جریانی هدایتگر، فکر و خیال هنرمندان ایرانی را سمتوسو میداده و با ویژگیهای تعیینکنندۀ خود به شکلدهی آثار آنان نیز میپرداخته است؟ آیا چنین ساختار فکری را میتوان همچون عرصه و بستری قلمداد کرد که هنرمندان آثار فرهنگی و هنری خود را بر آن خلق مینمایند؟ آیا شکلگیری باغ در آثار هنری ایران را میتوان دربردارندۀ حضور مفهومی و معنایی باغ در هنر ایران تلقی کرد؟ به نظر میآید میتوان فرضیهای طرح نمود که حضور تفکری سامانیافته از باغ، نقشی تأثیرگذار و پرتسلط در نظمدهی و تعیینکنندگی شکلی و مضمون و محتوای آثار هنری داشته و ازاینرو باغ را میتوان بهواسطۀ نقش مسلطی که بر نحوۀ نگرش و زندگی ایرانیان ایفا مینموده، در هنرهای ایرانی (نگارگری، فرش، هنرهای صناعی، ادبیات و معماری) مورد بازشناخت قرار داد.
به نظر میآید باغ بهمثابۀ تمثالی از بهشت همواره در میان باورهای ایرانیان وجهی مقدس داشته است و در آموزههای دینی پیش از اسلام مورد توجه قرار گرفته است؛ درحالیکه پس از ظهور اسلام با توجه به ارزش و احترام عناصر طبیعی در این دین الهی، باغ و باغسازی رواج بیشتری یافت؛ ازاینرو اهمیت و جایگاه باغ در زندگی مسلمانان از مفهوم فردوس موعود برخوردار بوده است.