چکیده:
نقش بته جقه نقش مایه ای است که در هنر فرش ایران دوره اسلامی به کار گرفته شده است. سابقه استفاده از این نقش در هنر ایران همواره مورد بحث بوده است. گروهی این نقش را نقش مایه ای ایرانی می دانند که از تزیینات پیش از اسلام متولد شده است، مانند درخت سرو یا نقش بال حیوانات دوره ساسانی. در مقابل، گروه دیگر آن را نقش مایه ای می دانند که به واسطه شال های کشمیری هند به هنر ایران وارد شده است. نقش بته جقه از نقوش بسیار موردتوجه در میان بافندگان محسوب می شود. در اغلب شهرهای ایران نقش بته جقه، فرش ها و گلیم ها را تزیین نموده است. این نقش بیش از هر منطقه ای در دست باف های عشایری فارس، مانند فرش های بولوردی و قشقایی به کار رفته است. اما در نقاط دیگر مانند بیجار و همدان و در میان عشایر ترکمن و کردهای مناطق غربی ایران نیز رواج و مقبولیت دارد. در رابطه با نقش بته جقه بیش از هفتاد دسته طبقه بندی شده گزارش شده است؛ در حالی که تنها از نزدیک به بیست گروه با نام گذاری دقیق در منابع گوناگون نام برده شده است. با توجه به گستردگی و تنوع انواع مختلف در هر گروه، گستردگی انواع نقش مایه بته جقه بالغ بر ده ها نمونه متنوع می شود. کاربرد نقش مایه بته جقه نه تنها به عنوان نقش تزیینی، بلکه به عنوان پایه ای در شکل گیری برخی نقشه ها نیز بوده است.
Paisley (buta-Jeghe) a motif which has been applied in Iran’s carpets in Islamic era. The history of using this pattern in Iran’s art has always been a controversial issue. Some think of it as a motif belonging to Pre-Islamic decorations such as cedar or pattern of animal wings of the Sassanid era. Meanwhile، others see it as a motif which was imported by one of the cashmere shawls from India into the Iranian art. Paisley pattern is highly considered among Iranian weavers. It has decorated the carpets and rugs of many Iranian cities. It has also been used in hand-woven products of Fars nomads more than carpets of Qashqai and Bolvardi nomads. It has also been welcomed and spread among carpets of other regions like Bijar، Hamadan، Kurds of West of Iran and also hand weavings of Turkaman Nomads. Regarding paisley motif، More than 70 categories had been reported while only about twenty groups had been cited with precise names among different references. Due to the diversity and extent of its types in each group، one can find tens of its various samples. The usage of Paisley motif has not only been for decoration، but also as a foundation for shaping some carpet designs.
خلاصه ماشینی:
بتهجقه و پیشینۀ آن نقشمایۀ بته که در معروفترین شکل خود به نام «بتهجقه» خوانده میشود، یکی از قدیمیترین و زیباترین طرحها و نقشهای قالی ایران است و از روزگار قدیم در بسیاری از انواع دستبافتهها، بهخصوص در ترمهبافی، شالبافی، قالی و نیز قلمکار متداول بوده است.
بال بته که میان برخی از جانوران مقدس اساطیری دورۀ هخامنشی و ساسانی که عمدتا ققنوس یا سیمرغاند وجود دارد و همانند آنها را در هنر سکایی نیز میتوان یافت، ناقض منشأ گیاهی نگارۀ بتهای نیست؛ زیراکه در برخی آثار ساسانی، نقش سرو چنان با بته بال یکی شده که گویی بال از سرو روییده است.
انواع نقشمایۀ بته از قرن دوازده به بعد به لحاظ گسترش روابط تجاری و اعمالنظر تجار، این نقش بهعنوان یک نگارۀ تزیینی در زینتبخشیدن به فرشها زیاد به کار رفت؛ بهنحویکه امروز انواع گوناگون آن را تحت عناوین مختلف، مانند بته میری، بته بادامی، بتهجقهای و بته ترمهای تحت عنوان قطیفهای، برگردان، دوسر، تاجدار، قلمکار، جوانهای و دیگر انواع، نظیر بتهجقۀ ساده، سرمرغی، بته شالی، بته خنجری، بته گلدار، خوشهای، قبادخانی، محرمات بتهای، بته چپ و راست، قهر و آشتی، پسر و دختر، هشتگلی، شاخ گوزنی، بته بادامی میبینیم (یساولی، ١٣70:١٣١).
۶. بتههای سرهم سوار: در این طرح یکی از بتهها در بخشی از پیکر خود بهگونهای بر روی بتۀ دیگر نقش شده است که به نظر میرسد هر دو دارای یک پایه هستند.
نظریههای متعددی در این رابطه وجود دارد که برخی از آنها در اساس نقش بتهجقه را نقشی میدانند که از خارج از ایران و بههمراه ورود شالهای کشمیری به ایران وارد هنر ایران شده است.