چکیده:
در کتب روایی شیعه، مناظرههای فراوانی از پیامبرخدا(ص) و امامان معصـوم: با مخالفیـن گزارش شده استکه از جملة آنها، مناظرة امام صادق(ع) با زندیق مصری، به نام «عبدالملک» و با کنیة «ابوعبدالله» است. امام(ع) بخشی از این مناظره را در حین طواف و بخشی از آن را بعد از طواف انجام داده است. امام صادق(ع) در این مناظره، از هر سه شیوة دعوت (حکمت، موعظة حسنه و جدال احسن)، که خدای متعال در آیة 125 سورة نحل، پیامبر(ص) را به آن فرمان داده، استفاده کرده است. امام(ع) مناظره با زندیق را، با شیوة جدال احسن، با پرسش از نام و کنیة وی آغاز میکند و از این طریق، او را غافلگیر کرده، در مخمصه و تنگنایی شدید قرار میدهد؛ بهطوریکه او در برابر حضرت، راهی جز سکوت نمییابد. جدال در اصطلاح علم منطق آن است که انسان به هدف ملزم و خاموش ساختنِ طرفِ مقابل، از مسلّمات علیه او بهرهبرداری کند. یکی از مسلّمات و مشهورات نزد عموم آن است که هرکس از باب مثال، نام عبدالله یا عبد الملک را برای خود برگزیده است، به حسب عادت جامعه، به معنای آن نیز متصف خواهد بود؛ مگر آنکه این نام را برای فریب افکار عمومی بر خود نهاده باشد. این نوشتار به بررسی و تحلیل مرحلة اول مناظره؛ یعنی جدال احسن امام(ع) با زندیق مصری پرداخته و از طریق قاعدة دلالت الفاظ بر معانی و تنبّه به مرتکزات ذهنی، آن را تبیین کرده است.
خلاصه ماشینی:
صدر المتألهين= دربارة اینکه چرا امام7 در مناظره با زنديق، هر سه شيوه را به کار برده، گفته است: بدان که امام صادق7 در احتجاج عليه زنديق، به ترتيب و مرحله به مرحله، به هر سه روش جدل، خطابه و برهان، سلوک کرده است؛ زيرا آن حضرت فقط در صدد ناتوان ساختن زنديق و اذعان او به شکست نبوده است؛ بلکه هدف اصلي ايشان ـ چنانکه شأن پيامبر9 و امام7 است ـ هدايت و آگاهي بخشی به مردم و نجات دادن آنان از پرتگاه حيرت و جهالت است (صدرالدين شيرازي، 383 ش، ج3، ص9).
علامة مجلسي= در مورد اينکه امام7 در مناظره با زنديق چرا در آغاز، شيوة جدل را برگزيده و پس از آن، به سراغ خطابه رفته و سپس روش برهاني را در پيش گرفته، میگويد: «بدان جهت که حضرت ميخواسته نخست با جدال احسن، مقداري از تندي و شدت انکار او کاسته و او را از وادي انکار مطلق به مرحلة شک و حيرت برگرداند و چون به اين مرحله برگشت، آنگاه با موعظه و پند مناسب، قلب و روح او را براي پذيرش براهيني که در مرحلة بعد بر وجود خداي متعال اقامه خواهد کرد، آماده کند (مجلسي،1404ق.
بخش اول: مناظره به سبک جدال احسن چنانکه پيشتر اشاره شد، امام صادق7 در مناظره با زنديق مصري، از هر سه شيوة دعوت ـ که خداي متعال (در آية 125 سورة نحل) پيامبر9 را به آن فرمان داده، استفاده کرده است.