چکیده:
خرد در اندیشه ایرانی، شالودة جهان هستی است و جنبههای گوناگون زندگی مادی و معنوی انسان را در بر میگیرد. اندرزنامههای پهلوی، آیینة باورهای کهن زرتشتی هستند و خردگرایی در آنها نمود بارزی دارد؛ از آن جمله به کتاب ششم دینکرد، مهمترین پندنامه به زبان پهلوی، میتوان اشاره کرد. در شاهنامة فردوسی نیز که میراثدار اندیشهها و ذخایر اندرزی پیش از اسلام است؛ خرد یکی از مفاهیم بنیادی است و در نقشها و کارکردهای متنوع جلوهگر میشود. نگارندگان این مقاله میکوشند به شیوة تطبیقی و با تحلیل محتوا، نقش و جایگاه خرد را در اندرزهای دینکرد ششم و شاهنامه فردوسی بازنمایند. برپایة نتایج پژوهش، مفهوم خرد در این دو کتاب، همسانیهای بسیاری دارد؛ خرد در دینکرد ششم، بهجز معنای اصلی خود، نیروی فهم و درک، بخشی از نظام جامع دینی اورمزد است که خداوند از طریق آن، جهان را آفریده است و نگاهداری میکند؛ بنابراین همه نیکیها و بدیها برپایه آن سنجیده میشود. این نگاه به مفهوم خرد، در شاهنامه نیز بسیار آشکار است. برخی از اندرزهای خردگرایانة دینکرد ششم و شاهنامه، نهتنها ازنظر معنایی، بلکه در شیوة بیان و صور خیالی مانند تشبیه و تمثیل نیز به یکدیگر شباهت دارند.گفتنی است برای برخی از همسانیهای دینکرد ششم و شاهنامه شاهدی در متون دیگر پهلوی یافت نشد؛ چنانکه در دینکرد ششم برای بیان ارتباط خرد و دانش، تمثیل زیبای زمین و آب به کار رفته است و شبیه این تمثیل در شاهنامه نیز مشاهده میشود. این شباهتها دلیلی بر تاثیرپذیری مستقیم شاهنامه از دینکرد ششم یا منبع یکسان دو کتاب است.
Wisdom is the foundation of the universe in Iranian thought and includes all the material and spiritual aspects of human being. Rationalism in advice texts، Which are reflects of the ancient Zoroastrian believes، has a wide reflection; specially in sixth Dinkard، which is the most comprehensive Pahlavi advise text. In Ferdowsi's Shahnameh which is inherited from thoughts and deep thinking of pre-Islam era، wisdom is one of the fundamental concepts، it is represented by various functions. In this article، the authors have used a comparison and content analysis method to review the concept and status of wisdom and rationalism in advices of Sixth Dinkard and Ferdowsi's Shahnameh. The results of this research show that the concept of wisdom has notable similarities in these two books; in the sixth Dinkard، wisdom in addition to its original meaning which is the means of understanding، is part of a comprehensive religious system of Ohrmazd، which God created and maintained the world through ito، all the goodness and badness are compared according to it. This view towards the concept of wisdom is quite obvious in Shahnameh. Some advice of the sixth Dinkard and shahnameh regarding this concept (i.e. wisdom) are similar not only in terms of meaning، but also in terms of the manner of expression and imagery such as simile and allegory. A remarkable point is that، there is no evidence about some similarities of sixth Dinkard and Shahnameh in other Pahlavi texts; For example، in the sixth Dinkard، the beautiful allegory of land and water is used for explaining the relationship between wisdom and knowledge. A similar point could be observed in Shahnameh which is the reason of direct influence of sixth Dinkard on Shahnameh or joint references of these two books.
خلاصه ماشینی:
گفتنی است بـرای برخـی از همسانی های دینکرد ششم و شاهنامه شاهدی در متون دیگر پهلوی یافت نشد؛ چنـان کـه در دینکـرد ششـم بـرای بیـان ارتباط خرد و دانش ، تمثیل زیبای زمین و آب به کار رفته است و شبیه این تمثیل در شاهنامه نیز مشاهده میشـود.
١ـ٢ پیشینۀ تحقیق دربارة خرد در شاهنامه ، کتاب ها و مقاله های بسیاری نگارش شده است که ازجملۀ آنها به مقاله ها و متون زیر میتوان اشاره کرد: «مفهوم خرد و خاستگاه های آن در شاهنامه فردوسی» (صـرفی: ١٣٨٣)، «نقـد خـرد در شـاهنامه » (وجـدانی: ١٣٩١)، «جلوه های خردورزی ایرانیان باستان در شاهنامه و منابع عربی» (سبزیان پور: ١٣٩٠)، فرهنـگ خـرد در شـاهنامه (طالبی و راشد محصل : ١٣٩٣)، پیوند خرد و اسطوره در شاهنامه (موسوی و خسروی: ١٣٨٩).
در برخی از کتاب ها نیـز مباحثی دربارة خرد بیان شده است ؛ مانند پژوهش هایی در شاهنامه تألیف جهـانگیرکوروجی کویـاجی، در دو ترجمـه از مهدی غروی (١٣٥٦/ ٢٥٣٦) و جلیل دوستخواه (١٣٧١) و تن پهلوان و روان خردمند که به کوشـش شـاهرخ مسـکوب (١٣٧٤) به چاپ رسید؛ اما دربارة مفهوم خرد در دینکرد ششم تاکنون مقاله ای نگارش نشده است .
در شاهنامه نیز آمده است : چنــان دان کــه هــر کــس کــه دارد خــرد بـــه دانـــش روان را همـــیپـــــرورد (فردوسی، ١٣٨٦/ ٨ : ١٤٦) در دینکرد ششم برای بیان ارتباط خرد و دانش ، تمثیل زیبای زمین و آب به کار رفته است : «همان گونه که زمین کـدة (جای) آب ، آب پیرایۀ ورز، ورز افزایش جهان و بر و حاصل آن نگهداری کشور است ، پس دانایی خانـۀ نیکـی، نیکـی، تن خرد و خرد افزایندة جهان است » (میرفخرایی، ١٣٩٢/ پ ٨٣ الف : ٢٣١).