چکیده:
انسان ابتدایی اسیر طبیعت و جغرافیای زیستی خود بود و هر چیزی در اطرافش، رمز و راز غریبی داشت؛ به همین سبب برای زیستی کمخطرتر، باتوجهبه دانشاش به بسیاری از ترسها تقدّس بخشید. باورهای توتمی برخاسته از چنین ضرورت و اقتضایی است. انسان ابتداییای که به توتم باور دارد بر آن است که برخی حیوانات و گیاهان تأمینکنندة خوراک آدمی، حامل روح اجداد قبیله و نگهدار و نگاهبان آن قوم و قبیلهاند و بنابراین از ارزش و تقدّس ویژهای برخوردار هستند. هدف این پژوهش، بررسی توتم و نشانههای آن در منظومههای حماسی پس از شاهنامه است. این منظومهها دربردارندة بسیاری از باورها و آیینهای کهن ایرانی پیش از ورود اسلام به ایران هستند؛ برخی از مهمترین آنها مانند گرشاسبنامه، سامنامه، کوشنامه و برزونامه اساس کار این پژوهش قرار گرفته است. با ردیابی باورهای توتمی در این منظومهها، نشانههای بسیاری از قداست جانورانی مانند گاو، اسب، سیمرغ و پرستش گیاهان و درختان، همچنین نمونههایی از توتمگرایی گیاهی و افسانههای مربوط به گیاهتباری و نقش درمانگری درختان و گیاهان مشاهده میشود که نشاندهندة وجود توتمیسم در اسطورهها و باورهای ایرانیان باستان است؛ چنین اندیشهای توجیهی برای نمونههای تابویی مثل منع کشتن و خوردن موجودات توتمی، در جامعه است.
Nature with its awesome powers was so overwhelming to humankind that he، by every look round، saw a shape of magic or mystique. First communities، for safer habitation، used to took their fears for sacred، henceforth initiated totemic beliefs in similar circumstances. In Totemists' mind، the plants and animals grown for food supply and a class of which was imagined to bear the soul of ancestors، this way guarding the tribe and saving the people، and to deserve special values. Therefore، the current paper aimed at exploring Totemism and its picture in the epics composed after Shahnama. Following the totemic beliefs in the epics، we found a variety of sacred animals such as cows، horses، and the Simurgh، along with the manifestation of worship of plants and trees، as well as some totemic plants with mythologies on human genesis from the plant and the healing attributes of herbs and trees; all of which pinpoint totemism featuring in ancient Persian beliefs and myths، thus explaining social taboos against killing and eating totemic things.
خلاصه ماشینی:
بـا ردیـابی باورهـای توتمی در این منظومه ها، نشانه های بسیاری از قداست جانورانی مانند گاو، اسب ، سیمرغ و پرستش گیاهـان و درختـان ، هم چنین نمونه هایی از توتم گرایی گیاهی و افسانه های مربوط به گیاه تباری و نقش درمانگری درختان و گیاهان مشـاهده میشود که نشان دهندة وجود توتمیسم در اسطوره ها و باورهای ایرانیان باستان اسـت ؛ چنـین اندیشـه ای تـوجیهی بـرای نمونه های تابویی مثل منع کشتن و خوردن موجودات توتمی ، در جامعه است .
در برخی از مقاله ها نیز اشاره هایی کوتاه به بعضی از جانوران و حیوانات توتمی شده است ؛ قائمی و یاحقی در مقالۀ «اسـب ؛ پرتکرارتـرین نمادینـۀ جـانوری در شـاهنامه و نقـش آن در تکامـل کهن الگوی قهرمان »، با اشاره به توتم بودن اسب در خاندان های پهلوانی هند و اروپایی و با تمرکز بر شاهنامه ، نقش اسب را در پیوند با کهن الگوی قهرمان بررسی کرده اند.
بسـیاری از صـاحب نظـران معتقدنـد بیشـتر ملت های امروزی جهان در آغاز طبیعت پرست بوده اند و مظاهر طبیعی مانند جانوران و گیاهان را می پرستیدند؛ زیرا آنهـا منبع اصلی غذای زندگی هر انسانی است و زندگی و حیاتش به آنها وابسته است ، (آزادگان ، ١٣٩٢: ٤٦)؛ در اصـل ، آنهـا خوراک آدمیان هستند و نیاز خوراکی در آگاهی انسان بدوی در مرتبۀ نخست اهمیت قرار دارد؛ پس شـگفت آور نیسـت که توجه اعضای قبیله به گونه های حیـوانی و گیـاهی ، خـوراک اصـلی قبیلـه ، بسـیار باشـد (اسـتروس ، ١٣٨٦: ١٢٢) و ازاین رو، افزون بر توجه ، مقدس نیز شمرده شوند؛ زیرا محور حیات اجتماعی کلان بودند.