چکیده:
در ایران مرکزی و در ارتفاعات آن، بهویژه در درههای کوهستانی، لندفرمهایی مشاهده میشوند که بهوجودآمدن آن در شرایط و سیستم آب و هوایی کنونی امکان ندارد. بیشتر پژوهشگران، این لندفرمها را مربوط به دورههای یخچالی کواترنر و عملکرد یخها میدانند. در این پژوهش به بررسی آثار یخچالی و تغییرات سیستمهای مورفوکلیماتیک و مورفودینامیک در حوضۀ آبریز خضرآباد در ایران مرکزی، در درۀ خضرآباد در غرب شهر یزد، پرداخته شده است. بر اساس نقشههای توپوگرافی و زمینشناسی، عکسهای هوایی، DEM با قدرت تفکیک 20 متر، همچنین دو بار بازدید میدانی از منطقه و بررسی نقشهها با سامانۀ GPS، آثار ژئومورفیک فرایندهای مربوط به دورههای یخچالی شناسایی و بررسی شد. یافتهها نشان میدهد تعداد 15 سیرک بزرگ و کوچک به همراه درۀ عریض خضرآباد از آثار کاوشی یخچالهای کواترنر است. آثار تراکمی این دوره در این حوضه شامل مورن، یخرفت، تیلیت و رسوبهای یخچالی است. وجود تیلیتها به شکل دگرشیب بر سنگ بستر و قرارگیری یخرفتها بر روی آنها نشاندهندۀ وجود حداقل دو فاز یخچالی در این منطقه و احتمالاً در سراسر ایران مرکزی است. این رسوبات با تأثیر از عملکرد گسلها در دوران جدید – نئوتکتونیک - در برخی نقاط دره حالت خطوارگی پیدا کرده است. نتایج پژوهش نشان میدهد دو دورۀ یخچالی، احتمالاً گونز و وورم، در این منطقه حاکمیت داشته است و قلمرو یخچالی بین ارتفاعات 2000 تا 3000 متری و جنب یخچالی از 2000 متر تا مرز 1560 متر- خط تعادل آب و یخ- گسترش پیدا میکرده است. پایینتر از آن مورفودینامیک فلوویال حاکمیت داشته است.
خلاصه ماشینی:
"بر اساس این نظر، مطالعۀ فرمهای کنونی، فرایندهای تشکیلدهندۀ آنها و البته ویژگیهای اقلیمی غالب دورۀ شکلگیری این فرمها را نشان میدهد؛ برای مثال، در مناطقی با شرایط اقلیمی کاملا خشک و گرم ایران مرکزی حال حاضر، ژئوفرمهایی مانند مخروطافکنههای بسیار گسترده، سیرکهای بسیار عظیم در ارتفاعات نهچندان بالا، درههای باز و عریض، وجود تختهسنگها و قلوهسنگهای بسیار بزرگ در پاییندست دامنهها و در ارتفاعات پایین در بستر قدیمی درهها و مواردی از این دست نشاندهندۀ سیستم اقلیمی سرد و مرطوبتری است که یخچالهای کوهستانی و فرایندهای یخی بر منطقه حاکم بوده است (فرحبخش، 1393، شریفی و فرحبخش، 1394).
قهرودی تالی و همکاران (1394، 231) در پژوهشی بهمنظور تخمین برفمرز در آخرین دورۀ یخچالی در حوضۀ دالاخانی (استان کرمانشاه) دریافتند ارتفاع برفمرز در این منطقه در کواترنر در ارتفاع حدود 2820متری قرار داشته و میانگین دمای حوضه نسبت به زمان حاضر 38/5 درجه کاهش داشته است.
نمایی از یک درۀ آبراههای ـ یخچالی در ارتفاع بالای 2000 متر در منطقۀ مورد مطالعه و نیمرخ عرضی آن ردیابی آثار تراکمی یخساری منطقه مورنها و یخرفتها[5] مورنهای منطقۀ خضرآباد از سنگهایی به ابعاد حداقل 20 تا 30 سانتیمتر تا ابعاد بزرگ 1 تا 2 متری تشکیل شدهاند و از حدود ارتفاع 1560 متری تا حدود 2000متری به شکلهای متفاوتی مانند مورن میانی، مورن کناری و مورن انتهایی قابل مشاهده هستند.
حجم عظیم لایۀ تیلیت با ضخامت زیاد آن، بیانگر این مطلب است که احتمالا در دورۀ قبلی (قبل از آغاز شکلگیری یخچالها)، هوازدگی شیمیایی و فیزیکی گستردهای وجود داشته است و حجم عظیم رسوبات در اختیار یخها قرار داده شده که با حرکت آنها به سمت پاییندست و ذوبشدن برفها در دورۀ بین یخچالی کواترنر پیشین، این یخرفتها به شکل کنگلومرا در آمدهاند."