چکیده:
تبیین مؤلفههای مادۀ «کرم» در پژوهشهای قرآنی از اهمیت خاصی برخوردار است. انبوه پژوهشهای انجام شده در این رابطه، از کرامت و اعتبار و احترامی که انسان به طور ذاتی یا اکتسابی به آن دست یافته است سخن به میان آوردهاند. حال آنکه براساس دادههای معناشناسی و با استخراج همنشینها و جانشینهای مادۀ «کرم» و بسامد به کارگیری آنها میتوان دریافت که مفاهیم مادۀ «کرم » در قرآن برمحور مصداق رب قرار گرفته و بنابر این، مؤلفههای این ماده در قرآن باید بر محور «رب» استخراج و تحلیل گردد. این پژوهش میکوشد، برمبنای دادههای معناشناسی تاریخی و قومی و به کارگیری معناشناسی ساختاری، به استخراج همنشینها و جانشینهای مادۀ «کرم» در قرآن بپردازد و در ادامه با تکمیل دادههای معناشناسی ساختاری با رویکردهای تحلیلی ـ منطقی، علاوه بر کشف معانی مادۀ کرم در قرآن، با دستهبندی همنشینها و جانشینهای این ماده در دو گروه مصادیق و مفاهیم، آنها را تحلیل کند؛ چنانکه در پایان میتوان شرافت، دهش و دوسویه بودن این ارتباط را از مؤلفههای معنایی مادۀ «کرم» در قرآن به شمار آورد.
خلاصه ماشینی:
طرح مسئله «کرم » یکی از مفاهیم کلیدی و اخلاقی قرآن است که در فرهنگ و جهان بینی عصر نزول به عنوان فضیلتی بزرگ ، در جهت اعتلای نام قبیله معنا می شد [٢٢، ج٤، ص٥٧٥]؛ چنانکه در میان عرب عصر نزول ـ مانند دیگر اقوام سامی ـ تعلق داشتن به قبیله و جایگاه آن بسیار با اهمیت بود [همان ، ص٣١٥] و غالبا داشتن روحیۀ افراطی بخشش بی حد و حصر و دستیابی به شهرت را نشانۀ طبع کریم می دانستند [٢٣، ص٢٤٠].
ساخت معنای بخشش و سخاوت در زبان های جنوبی حاشیه ای [٦٤، ص٤٤٥] با معانی اولیۀ این ماده یعنی انگور و شراب [٨، ص٢٠٠ـ٢٠٦؛ ٥٩، ص١٤٨؛ ٦٠] در فرایند معناسازی مادٔە «کرم » ارتباط تنگاتنگی دارد زیرا این معنا در اصل ، بر اساس استعاره از انگور و شراب به ابر و بارش باران تسری یافته است و پس از آن بارش باران به عنوان مظهری از سخاوت ابر، برای سخاوت و بخشندگی انسان کریم استعاره شده است .
این تصویر تمامی همنشین ها و جانشین های مادٔە کرم را در دو دستۀ مصادیق و مفاهیم نمایش می دهد: براساس جهان بینی قرآنی می توان یک هرم هستی شناسی برای مصادیق پانزده گانۀ مادٔە «کرم » منتج از روابط همنشینی و جانشینی در نظر گرفت و از طریق تحلیل مصادیق در این هرم که در صفحه بعد نمایش داده شده است ، می توان به نگرشی سیستمی از یک کل دست یافت که اجزا و عناصر آن همه با یکدیگر در ارتباط و دارای رتبه و درجه اند.