چکیده:
امیرالمؤمنین علیهالسلام اولین و تنها فردی از ائمه است که به خلافت رسید و این امکان برایش فراهم شد تا
عدالت را (ولو به مدت اندک) به اجرا گذاشته و همچنین به تبیین آن بپردازد. در این مدت کوتاه
ایشان آن چنان بنیان نظری و عملی برای عدالت بنا نهادند که در تاریخ پندآموز و نمونه است. وقتی
که علی علیهالسلام به خلافت رسید در حدود 35 سال از زمان حکومت پیامبر صلیاللهعلیهوآله میگذشت. در طی
این مدت، رفته رفته اصول اولیه اقتصادی که توسط پیامبر صلیاللهعلیهوآله پایه گذاری شده بود، مندرس شده و
بیعدالتیها و ظلمهای فراوانی حادث شده، و بسیاری از اصول عدالتخواهانه پیامبر صلیاللهعلیهوآله تعطیل
گشته بود. امیرالمؤمنین علیهالسلام اولا با بیان خویش، این انحرافات را تشریح کرده و به تبیین اصول اقتصاد
اسلام پرداختند، ثانیا به طور عملی به جنگی تمام عیار با بیعدالتیها برخاستند و در آخر نیز در همین
راه شهید شدند.
برای شناخت هرچه بهتر اصول اقتصادی علی علیهالسلام در نهجالبلاغه، قبلا باید شناختی مختصر از
سیستم اقتصادی جامعه اسلامی و جریان امور تولید و توزیع و کسب درآمد در آن زمان داشته باشیم.
با شناخت مختصر نظام اقتصادی عصر پیامبر صلیاللهعلیهوآله و خلفاء بهتر میتوانیم سیره عملی و نظری
علی علیهالسلام را درک نموده، انحراف موجود را شناخته و بدانیم که اقدامات امیرالمؤمنین علیهالسلام در
اصلاح این انحرافات چه بوده و چه کسانی با آن به مخالفت پرداختهاند.
خلاصه ماشینی:
"اقطاع در زمان پیامبر صلیاللهعلیهوآله و خلیفه اول و دوم بسیار اندک و به ضرورت بود، اما خلیفه سوم در واگذاری قطایع به خویشاوندان و بنیامیه و قریش و برخی صحابه با نفوذ، با دست و دلبازی فراوان عمل کرد و این قضیه موجب تشدید اختلافات طبقاتی و مالی مسلمانان گردید.
» همانطور که قبلا نیز توضیح داده شد، یکی از بیعدالتیهایی که در زمان خلیفه سوم حادث شد، بحث قطایع و اراضی عمومی مسلمانان بود که جزء بیتالمال محسوب میگردید و خلیفه سوم آنها را بین خویشاوندان و حامیان خویش و بنیامیه و صحابه و افراد با نفوذ تقسیم کرده بود و سالیانه هزاران درهم عایدی آن به جیب افراد خاص سرازیر میشد.
امیرالمؤمنین علیهالسلام از همان ابتدای حکومت در مقابل این موضوع ایستادگی کرد و هرچه توانست این قطایع را به بیتالمال بازگرداند و به توصیههای دوستان مصلحتاندیش توجهی نفرمود و با صلابت و قدرت مثالزدنی در این خصوص فرمود: «والله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملک به الاءماء لرددته، فإن فی العدل سعة، و من ضاق علیه العدل فالجور علیه أضیق» (29) «بخدا قسم حتی اگر بفهمم این املاک خرج مهریه زنان و خرج خرید کنیزکان شده باشد آن املاک را به خزانه مسلمانان برمیگردانم، بدرستیکه عدالت موجب آسایش، رونق و رفاه خواهد شد، و هرکس که عدالت برای او مضیقه و فشار و سختی به همراه داشته باشد، قطعا ظلم و جور فشار و سختی بیشتری برای او خواهد داشت."