چکیده:
هرچند تا با اکنون چند تصحیح از دیوان خاقانی شروانی به فرجام رسیده و تحقیقات و مقالات بسیاری در باب شناخت این شاعر دیرآشنا و تصحیح و شرح آثار وی نوشته شده است، هنوز هم بیتهای بسیاری در دیوان خاقانی میتوان یافت که اشکال در ضبط و احتمال تصحیف، آنها را از لحاظ معنایی دستخوش اختلال کرده و ارزشهای بلاغی و ادبیشان را نیز یکسره از میان برده است. به نظر میرسد یکی از معیارها و روشهایی که امروزه میتوان در تصحیح شعرها و نوشتههای خاقانی از آن بهره برد، تصحیح آثار خاقانی بر پایۀ آثار خود وی است. در این جستار، تصحیف فراگیرِ «پروار» به «پرواز» که در چند بیت از دیوان و نیز در تحفۀالعراقین و منشآت رخ داده، تصحیح و بررسی شده است و کوشش شده بر پایۀ یافتنِ ابیات و مضمونهای همسان در آثار خاقانی و سایر شاعران ادب فارسی، پیشنهادهایی برای تصحیح و توضیحِ این بیتها آورده شود.
خلاصه ماشینی:
در این جستار، تصحیف فراگیرِ «پروار» به «پرواز» که در چند بیت از دیوان و نیز در تحفۀالعراقین و منشآت رخ داده ، تصحیح و بررسی شده است و کوشش شده بر پایۀ یافتنِ ابیات و مضمون های همسان در آثار خاقانی و سایر شاعران ادب فارسی، پیشنهادهایی برای تصحیح و توضیحِ این بیت ها آورده شود.
» دگرگون شدة «پروار» است و بیت ها را میتوان به گونۀ زیر تصحیح کرد: دانه از خوشــۀ فلک خوردی کــه به پروار رستــی از تیمار تشنه دارنــد مــرغ پــرواری کــه چو سیراب گشت ماند نزار مهم ترین دلیلی که این حدس را تا حدود زیادی تقویت میکند، بیت زیر از خود خاقانی است : کاس کرم دهد به من و من ز خرّمی سرمست کاس از دل هشیار میروم کس مرغ را که داشت به پروار ندهد آب من مرغ وار زآب به پروار میروم (خاقانی، ١٣٧٨: ٨٩٨ و ١٣١٦ : ٦٥٢) اکنون اگر دو مصراعِ «تشنه دارند مرغ پروازی» و «کس مرغ را که داشت به پروار ندهد آب » را در کنار هم بگذاریم ، برپایۀ مصراع دوم میتوان حدس زد که مرغ پروازی تصحیف شدة مرغ پرواری است ؛ البته درست همان گونه که برای ادعای تشنه داشتن مرغان پروازی دلیلی وجود ندارد، عجالتاً برای تشنه داشتن مرغان پرواری و اینکه برای فربه ساختن مرغ ، آن را تشنه نگه میداشته اند، شاهدی یافت نشد.
خاقانی در بیتی نزدیک به بیت پیش چنین گفته است : مــرغ دل یافت دانــۀ سلوت بــرق می سوخت کِشتۀ تیمار (خاقانی، ١٣٧٨: ٢٠١) البته میتوان احتمال دیگری را نیز در اینجا مطرح کرد و آن تصحیح بیت به گونۀ زیر است : دانه از خوشۀ فلک خــوردی کــه بــه پروار رسته ای ز نهار همان طور که مشاهد میشود با این حدس ، تغییر چندانی در متن شعر ایجاد نشده است .