چکیده:
شیخ احمد احسایی را میتوان یکی از پر نویسترین عالمان زمان خود و صاحب مکتب فکری خاص دانست. نزاع در مورد عقائد و آراء شیخ همچنان ادامه دارد. برخی به شکلی افراط گونه و برخی دیگر به گونهای تسامح وار به وی نگریستهاند. نکته قابل توجه در آثار شیخ احمد گوناگونی و تنوع موضوعی آن است. مهمترین ایراد عالمان بزرگ عصر احسایی به وی عدم انطباق ظاهر مطالب وی با محکمات کتاب و سنت و اعتقادات مسلم دینی بوده است که بیشتر به روش شناسی شیخ احمد باز میگردد. اگرچه شیخ بر معیار و میزان بودن کتاب خدا و احادیث معصومان تصریح نموده و این دو را ملاک ارزیابی سخنان خویش خوانده است. با این وجود شیخ در کتابهای خویش از ذکر اصطلاحات فلسفی و عرفانی اجتناب نکرده و در بسیاری از موارد به تطبیق معارف قرآنی با این اصطلاحات پرداخته است. به طور کلی حقایق دینی بر اساس معارف بشری چون علم هیات و طبیعیات فلسفی و... تبیین و توضیح داده است. شیخ ناخواسته گرفتار تاثیر پذیری از مکاتب گوناگون بشری شده و حقیقت مباحث دینی را با استفاده از معارف بشری تبیین نموده است، امری که از سوی خود وی به شدت مذموم تلقی میشود. رد پای مکاتبی چون فلسفه مخصوصا فلسفه اشراقی سهروردی، آیین مانوی، باطنیگری اسماعیلی و تصوف در آثار و آراء شیخ یافت میشود. همچنین شذوذات و مبهمات مطرح در اندیشه شیخ، باعث پیدایش انحراف بابیت گردید
خلاصه ماشینی:
"شیخ شهاب الدین یحیی سهروردی (٥٤٩-٥٨٧ قمری) یکی از برجسته ترین شخصیتهائی است که بر تکامل فلسفه و عرفان نظری تأثیر قابل توجهی داشته است و در طول قرون متمادی چهره های گوناگونی به افکار و آثار او بذل توجه نموده اند، از قطب الدین شیرازی و شهرزوری گرفته تا ملا صدرا و ملا محسن فیض کاشانی و شیخ احمد احسائی، سهروردی طرح «حکمت مشرقی» را که ابن سینا در اواخر عمرش پی افکنده بود، اما هرگز نتوانست به انجام آن توفیق یابد مجددا از سر گرفت و آن را به اوج رشد و شکوفائی خود رساند (کربن ، ١٣٧٧: ٢٩٠).
افزون بر این ، شیخ احمد احسائی در فرازی از شرح المشاعر خود اظهار میدارد که مراد ملاصدرا از علت نخستین خداست و صادر اول ابداع اوست که ساری در همه ی اشیاء است و مشیت را همان ذات خدا دانسته است .
با در نظر گرفتن تفاوت فاحش این دو مکتب که یکی نگرشی درون مذهبی و دیگریآیینی برون دینی است ، نمیتوان بابیت و بهائیت را امتداد شیخیه به حساب آورد بلکه شاید بتوان گفت علی محمد شیرازی از بستری که شیخیه فراهم ساخته بودند، و برخی از عقائد خاص ایشان برای پیریزیآیین جدید خود بهره برد١.
شیخ احمد را میتوان یکی از مهمترین و شاخص ترین جریان سازان و صاحبان مکاتب فکری اسلامی در دوران معاصر دانست که اگرچه خود مدعی فهم صحیح و صریح اندیشه اهل بیت از راه ارتباط وجودی با ایشان است اما تاثیر اندیشه های بشری مکاتب فکری موجود در جهان اسلام در تفکر شیخ احمد به وضوح قابل شناسایی است ."