چکیده:
تجربه، اســاس علوم انســانی رایج را تشــکیل می دهد. علاوه بر محدودیت های روش تجربی، نگرش روش تجربی به دو مقوله علم و انسان که مبتنی بر پوزیتیویسم و امانیسم است، سایه سیاهی بر روی علوم انسانی افکنده است.
1. اســلام چه ماهیتی را برای دو مقوله علم و انســان قائل اســت؟ 2. آیا از نظر اسلامی، علوم متداول شانیت علم بودن و به عبارت دیگر علمیت دارند؟
3 . تعریف اسلام از انسان چیست؟ 4. آیا انسان در فرهنگ اسلام، همان «جاندار متفکر» منطقی است؟ نویسنده در صدد است که بتواند بین ماهیت علم و هدف آن، پیوند برقرار کند. براساس آموزه های دینی، چرایی یادگیری و جهت داشتن آن، سازنده ماهیت علم است. یافتن ماهیت انســان، هدف دیگر این نگارش اســت. براساس آموزه های دینی، کسی که شانیت نام با ارزش «انسان» را داراست، یقینا از کرامت ویژه و حیات طیبه ای بهره مند است.
جهان بینی برخاسته از عقل که به نقل هم جامه حجیت می پوشاند، تنها منبعی است که
در تجزیه و تحلیل مســائل مختلف مورد پذیرش این نوشــتار است. حق هر پژوهشگری این اســت که براســاس جهان بینی خود به تجزیه و تحلیل مسائل بپردازد. در این نوشته، نویسنده موضوع را براساس آموزه های دینی کاویده است. یک اختلاف مبنایی در اینجا وجود دارد. علوم انسانی متداول براساس جهان بینی کسانی تدوین شــده که تنها راه رســیدن به علم را حس و تجربه می انگارند. طبیعی است که این علــوم، با جهان بینی دیگرانی کــه انحصار روش تجربی را برنمی تابند، سازشــی نخواهد داشت. به نظر می رسد در نقد مبانی علوم انسانی، از یک مطلب غفلت می شود و آن، نظر ویژه دین به ماهیت علم و انســان اســت. اگر تعریفمان از «علم» و «انسان» براساس آموزه های دینی روشــن شــود، آن موقع «علوم انسانی» نیز براســاس آموزه های دینی شکل خواهد گرفت. عمده انتقاداتی که از ســوی اندیشمندان اسلامی به علوم انسانی می شود، معطوف به «روش شناســی علم» و نقد «پوزیتیویســم» است. نگرش ایشــان به موضوع، یک نگـاه بــرون دینی است. حال چه می شود که با نگاه درون دینی نیز به موضوع نگاه کنیم. با این اینکه آیا قید «اسلامی» نگاه، جلوی برخی برداشــت های نادرست را خواهیم گرفت، مثلا در علوم انسانی بجاست یا نابجا. سرفصل های عمده مقاله در صدد تبیین مسائل زیر است: 1. یافته های انســانی بدون داده های وحیانی نمی تواند ضامن ســعادت واقعی انسان باشد.
2. کلام، فقه و اخلاق، دانش هایی هســتند که «علم» به معنای واقعی کلمه اند. ســایر علوم مورد نیاز انــسان، در سایه علوم سه گانه مزبور علم هستند.
3. فصل ممیزه انسان «تاله» و «خداشناسی» اوست، نه ناطقیت و تفکرش.
4. اگر «تاله» از این موجود دوپا و به تعبیر منطقی «جاندار متفکر» گرفته شود، نه تنها نباید نامش انســان گذاشته شــود، بلکه در رتبه وجودی از چهارپایان نیز پست تر خواهد بود.
5. «علوم انسانی» دانش هایی است که اولا از زاویه جهان بینی اسلامی «علم» است، و ثانیا در خدمت انسانی است که در جهان بینی اسلامی «انسان» است.
6. پاسخ به پرسش «ایا نیازی به قید اسلامی در علوم انسانی وجود دارد؟» روشن است. اگر بدون علوم سه گانه مزبور به علوم انسانی متداول نگریسته شود، آن ها شانیت علم بودن را ندارند.
در خدمت انسانی است که در جهان بینی اسلامی «انسان» است. ثانیا پاســخ به پرسش «آیا نیازی به قید اســلامی در علوم انسانی وجود دارد؟» روشن .6 اســت. اگر بدون علوم سه گانه مزبور به علوم انسانی متداول نگریسته شود، آن ها شانیت علم بودن را ندارند. نتیجه اینکه ضـرورت تحول و بازنگری و بومی سازی علوم انسانی با دیدگاه درون دینی اثبات پذیر است
خلاصه ماشینی:
آيا مي توان با ابزار تجربه ، احکام تعميم پذير درباره انســان صادر کرد؟ آيا قوانين کشف شده به وسيله دانشمندان علوم تجربي نسبت به انساني که زندگي اش جاودانه است ، کارايي دارد؟ بدون شــک بايد گفت که مکتب هاي بشــري که با انکار دين و معنويت مي خواهند راه سعادت را به بشريت نشان دهند، امروز به بن بست رسيده اند.
از اين رو، نوشتار حاضر در دو بخش تنظيم شده است : بخش اول ، به بيان ماهيت علم از ديدگاه آموزه هاي دين اسلام پرداخته و بخش دوم ، ماهيت انسان را از نظر اسلام مورد بررسي قرار مي دهد.
آيا علمي که قرآن آن را تأکيد مي کند، مطلق علم و دانش است يا قرآن علم ويژه اي را مد نظر قرار داده اســت ؟ براي پاســخ به اين پرسش همان شيوه اي را به کار مي گيريم که علامه طباطبايي در تفسير قرآن پيموده است .
(نصيري ، ١٣٩٠: ١) آيت الله جوادي آملي ، تعريف قرآني انسان را چنين تبيين کرده است : در علوم بشري ، از انسان به «حيوان ناطق » ياد مي شود و آنان که آدمي را تنها به ظاهر مي شناسند، او را موجود زنده اي مي دانند که از حيث حيات با ديگر جانوران مشترک و از جهت نطق و سخنگويي از آن ها متمايز است ، اما در فرهنگ قرآن کريم ، نه آن قدر مشترک و نه اين فصل مميز، هيچ يک به رسميت شناخته نشده است .