چکیده:
بیهق، نام قدیمی سبزوار و یکی از شهرهایی است که پیش از استقرار تشیع در دوره صفوی به تشیع اشتهار داشته است. رواج تشیع در بیهق، مرهون یک دوره تدارک از اواسط قرن دوم هجری است که نقطه عطف آن را باید به حضور امام رضا7 در خراسان و روشنگریهای موثر عقیدتی و توحیدی ایشان دانست. یکی از مهمترین موثران این دوره تدارک، نقبا هستند که سرپرستی امور سادات و علویان را در هر شهری بر عهده داشتند.
نقابت علویان در نیشابور (کرسی خراسان) در اوایل عصر سامانی به علویان حسینی (بنوزباره) محول شد. پژوهش حاضر به بررسی فعالیتهای نقبای آلزباره در نیشابور، دلایل مهاجرت آنان به بیهق و نقش آنان در تعمیق تشیع امامی بیهق پرداخته است.
یافتههای این پژوهش نشان میدهد نحوه سیاست حکومتهای شرق در مقابل نقبای زباری که بیشتر تحت تاثیر اختلاف مذهبی و عقیدتی میان دو طرف بود، یکی از اولین دلایل مهاجرت خاندان زباره به بیهق بوده است.
نقبای حسینی زباره با مدیریت سیاسی ـ دینی و اجتماعی در پی تعهدات نقابتی خود، با بهرهگیری از شرایط مساعد مذهبی و حمایت بیشائبه شیعیان امامی بیهق، توانستند با دعوت علمای شیعی و جذب سادات شیعی از اقصی نقاط جهان اسلام در اشاعه و رشد اندیشههای شیعی بکوشند.
خلاصه ماشینی:
پژوهش حاضر در پی آن است که نشان دهد چه دلایلی سبب شد آلزباره پس از برکناری از نقابت، بیهق را برای سکونت و هجرت انتخاب کردند و چگونه سادات حسینی پس از پذیرش مقام نقابت در بیهق، با مدیریت جامع خود، فضای مذهبی حاکم بر بیهق را به نفع شیعیان تغییر دادند و با توجه به اختیارات سیاسی ـ دینی و اجتماعی خود، مسیر تبلیغ و گسترش اندیشههای شیعی امامی را هموار ساختند.
نقطه عطف سرگذشت خاندان زباره در نیشابور، تغییر مذهبشان از شیعه زیدی به شیعه امامی (اثنیعشری) بود که در کنار فعالیتهای گسترده فرقههای دیگر شیعی و غیرشیعی مانند کرامیه و سنیان حنفی و شافعی در نیشابور قرن چهار (مقدسی، 1361: ج2، 461-480؛ طوسی، 1378: 282 به بعد)، نمونههایی مانند ابوالحسین محمد بن زباره (ابنعنبه، 1380: 318) یحیی بن محمد بن احمد و ابوعلی نقیب النقبا به صحنه اجتماع وارد شدند و رونق حوزههای درسی امامیه مدیون حضور چنین افرادی است.
نکته قابل تأمل این است که تأیید آثار علمی و فلسفی ـ دینی فضل بن شاذان در تغییر مذهب نقبای بنیزباره کاملا مشهود است؛ زیرا همراهی ابوالحسین محمد بن احمد زباری نقیب با علی بن قتیبه (شاگرد فضل بن شاذان) که از بزرگان شیعه در نیشابور بوده و اندیشههای استادش را در شهر روایت میکرد (بیهقی، 1410: ج2، 496؛ سمعانی، 1382: ج6، 249) سبب شد خاندان زباره با آثار فضل و در واقع اندیشههای شیعه امامیه آشنا شوند.